Atom elektr stansıalarynyń qorshaǵan orta qaýipsizdigine qatysty standarttary burynǵy apattardyń saldaryn jiti saralaý jáne basty sebebin anyqtaý nátıjesinde qalyptasady. Elimizdiń otyn-energetıkalyq keshenindegi qordalanǵan máselelerdiń sheshimi retinde qarastyrylatyn AES qurylysy barysynda qaýipsizdik standarttary qatań eskeriletin talaptardyń biregeıi.
Ǵylymı-tehnologıalyq progres nátıjesinde reaktorlyq qondyrǵylardyń qaýipsizdik júıesi jańartylady. Máselen atom reaktorlarynda pasıvti qaýipsizdik júıesi operatorlardyń qatysýynsyz yqtımal apattyń aldyn alady, tótenshe jaǵdaı týyndasa ıadrolyq qondyrǵyny avtomatty túrde salqyndatyp, energıa óndirisin toqtatady. Mundaı júıeniń jumysy gravıtasıa jáne tabıǵı aınalym sıaqty fızıkalyq zańdarǵa negizdeledi. Al ózge jańartýlar jóninde aıtar bolsaq, zaman talabyna saı atom ónerkásibiniń ozyq úlgidegi jańa jobalary tabıǵı apattar men tehnogendik qaýipterden qorǵanysty kózdeıdi. Joǵaryda atalǵan qaýipsizdiktiń jańa júıesimen Qazaqstanda josparlanǵan atom stansıasy jabdyqtalady dep kútilýde.
Qazaqstanda josparlanǵan AES-te MAGATE-niń qatań standarttaryna sáıkes keletin III jáne III+ býyn reaktorlary paıdalanylatyn bolady. Sondaı-aq, atom stansıalarynyń ekologıalyq turǵydan basym tustaryn,eń bastysy aýaǵa kómirqyshqyl gazyn bólmeıtinin atap ótken jón.
Bolashaqta atom elektr stansıasy Almaty oblysy Úlken aýylynyń mańyndaǵy Balqash kóliniń aýmaǵynda ornalasady dep boljandy josparlanyp otyr. Aýyl halqy beıbit atom áleýetin elimizdiń qosymsha energıa qýatyna muqtaj birqatar aýmaqtaryna baǵyttaý ári qamtamasyz etý áleýmettik-ekonomıkalyq ahýaldyń jaqsarýyna septesetinin aıtady.
- Álem jahandyq úderisterdi bastan ótkerýde, ýaqyt ozǵan saıyn halyq ósimi ulǵaıyp, elektr qýatyn tutyný kórsetkishi artýda. Ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynda salynǵan elektr stansıalary ábden eskirgen, sondyqtan elimiz úshin turaqty qýat kózderi qajet. Al atom energetıkasy bul máseleniń eń durys sheshimi bolmaq. Árıne halyqtyń kóńiline alań salatyn birqatar faktorlar bar. Biraq qazirgi zamanǵy reaktorlar qaýipsiz ekenine sengen jón. Qazaqstannyń ıadrolyq tehnologıalarymen 57 jyldyq jumys tájirıbesi bar. AES-bul taza energıa, syrtqy ımportqa táýelsiz energetıka keshenin qurýdyń basty baǵdary. AES qurylysy jańa jumys oryndaryn ashady. Strategıalyq nysan qurylysyn júrgizýde qolda bar ǵylymı áleýetti paıdalaný múmkindigin múlt jibermeýimiz qajet. Men 1985 jyldan beri keshendi jobanyń qurylysyn qoldap kelemin. Atom stansıasy bizdiń jáne urpaǵymyzdyń bolashaǵy úshin qajet dep sanaımyn,-deıdi Úlken aýylynyń turǵyny Sergeı Tretákov.
AES qurylysyna qarsy ýáj aıtatyndar keshendi nysannyń Balqash kóliniń ekojúıesin keri áserin alǵa tartady. Taqyrypty táýelsiz sarapshy Muhamedqalı Ospanov túsindiredi.
- Men bul tujyrymmen kelise almaımyn. Atom stansıasynyń arnaıy salqyndatý munarasy arqyly jylýdyń kóp bóligi aýaǵa bólinedi jáne kól zardap shekpeıdi. Smolensk atom stansıasy mańyndaǵy salqyndatqysh toǵan aýdany Balqash alańynyń 0,2 paıyzyn quraıdy jáne ol qýattylyǵy 3 GV bolatyn AES-n salqyndatýǵa arnalǵan,-deıdi Muhamedqalı Ospanov.
Atom energetıkasy sektoryna arnalǵan tehnologıalardy ázirleý kezinde qoldanylatyn qaýipsizdiktiń jańa standarttary aýaǵa bólinetin kómirtegi qosylystarynyń mólsherin azaıtýǵa jáne qorshaǵan ortaǵa áserin tómendetýge baǵyttalady. Budan basqa, reaktorlar qaldyqtardyń túzilýin barynsha azaıtý maqsatynda otyndy qaıta óńdeý tehnologıalaryn paıdalanady.
Qazirgi reaktorlyq qondyrǵylardyń óndiris tıimdiligi asa joǵary, tutynatyn otyn mólsheri de, sáıkesinshe qaldyq kólemi de óte az. Óndirisi barysynda qaldyqtardyń tysqa tógilýi jáne stansıa jumysynyń barlyq kezeńinde lastaný faktorlary erekshe baqylaýǵa alynady.
Barlyq jańa standarttar MAGATE sıaqty halyqaralyq uıymdarmen yntymaqtastyqta ázirlenip, ornyqty damýdyń jahandyq maqsattaryna sáıkes keledi.
Atalǵan sharalar atom elektr stansıalaryn paıdalaný kezinde qaýipsizdik deńgeıin arttyrýǵa jáne ekologıalyq áserdi azaıtýǵa baǵyttalǵan.
Búgingi tańda búkil álemdik elektr energıasynyń shamamen 44% - y kómirdi jaǵý ádisimen óndiriledi. Qazaqstanda bul kórsetkish shamamen 72% - ǵa teń, qazba otyndaryn jaǵý qorshaǵan ortaǵa aıtarlyqtaı zıan keltiredi.
Tipti qazba otyndaryn jaǵý saldarynan jyl saıyn tek Eýropada aýanyń lastanýynan 400 myń adam ajal qushady. Atom elektr stansıasy kómirqyshqyl gazynyń mólsherin azaıtý arqyly jer júzinde shamamen 1,8 mıllıon adamdy ólimnen "qutqardy". Atom qýaty jel men kún energıasynan áldeqaıda joıqyn, sonymen qatar energıa óndirýdiń ekologıalyq taza kózi bolyp sanalady. Adamǵa radıasıalyq áseri óte az.
AES tolyq qýatta jumys jasaǵan kezde bólinetin radıasıa mólsheri adamdar tabıǵı kózderden alatyn ádettegi dozanyń 1/10000-nan aspaıdy. Jalpy alǵanda atom qýaty ekojúıelerge keri áser etpeıdi.
Golroh Jemeneı
Mańǵystaý oblysy