Atom elektr stansıasy 1,8 mıllıon adamdy ólimnen «qutqardy»

Energetıka

Foto: kommersant 24 qyrkúıek 2024

Atom elektr stansıasy 1,8 mıllıon adamdy ólimnen «qutqardy»

Atom elektr stansıalarynyń qorshaǵan orta qaýipsizdigine qatysty standarttary burynǵy apattardyń saldaryn jiti saralaý jáne basty sebebin anyqtaý nátıjesinde qalyptasady. Elimizdiń otyn-energetıkalyq keshenindegi qordalanǵan máselelerdiń sheshimi retinde qarastyrylatyn AES qurylysy barysynda qaýipsizdik standarttary qatań eskeriletin talaptardyń biregeıi.
Ǵylymı-tehnologıalyq progres nátıjesinde reaktorlyq qondyrǵylardyń qaýipsizdik júıesi jańartylady. Máselen atom reaktorlarynda pasıvti qaýipsizdik júıesi operatorlardyń qatysýynsyz yqtımal apattyń aldyn alady, tótenshe jaǵdaı týyndasa ıadrolyq qondyrǵyny avtomatty túrde salqyndatyp, energıa óndirisin toqtatady. Mundaı júıeniń jumysy gravıtasıa jáne tabıǵı aınalym sıaqty fızıkalyq zańdarǵa negizdeledi. Al ózge jańartýlar jóninde aıtar bolsaq, zaman talabyna saı atom ónerkásibiniń ozyq úlgidegi jańa jobalary tabıǵı apattar men tehnogendik qaýipterden qorǵanysty kózdeıdi. Joǵaryda atalǵan qaýipsizdiktiń jańa júıesimen Qazaqstanda josparlanǵan atom stansıasy jabdyqtalady dep kútilýde.
Qazaqstanda josparlanǵan AES-te MAGATE-niń qatań standarttaryna sáıkes keletin III jáne III+ býyn reaktorlary paıdalanylatyn bolady. Sondaı-aq, atom stansıalarynyń ekologıalyq turǵydan basym tustaryn,eń bastysy aýaǵa kómirqyshqyl gazyn bólmeıtinin atap ótken jón.

Bolashaqta atom elektr stansıasy Almaty oblysy Úlken aýylynyń mańyndaǵy Balqash kóliniń aýmaǵynda ornalasady dep boljandy josparlanyp otyr. Aýyl halqy beıbit atom áleýetin elimizdiń qosymsha energıa qýatyna muqtaj birqatar aýmaqtaryna baǵyttaý ári qamtamasyz etý áleýmettik-ekonomıkalyq ahýaldyń jaqsarýyna septesetinin aıtady.

- Álem jahandyq úderisterdi bastan ótkerýde, ýaqyt ozǵan saıyn halyq ósimi ulǵaıyp, elektr qýatyn tutyný kórsetkishi artýda. Ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynda salynǵan elektr stansıalary ábden eskirgen, sondyqtan elimiz úshin turaqty qýat kózderi qajet. Al atom energetıkasy bul máseleniń eń durys sheshimi bolmaq. Árıne halyqtyń kóńiline alań salatyn birqatar faktorlar bar. Biraq qazirgi zamanǵy reaktorlar qaýipsiz ekenine sengen jón. Qazaqstannyń ıadrolyq tehnologıalarymen 57 jyldyq jumys tájirıbesi bar. AES-bul taza energıa, syrtqy ımportqa táýelsiz energetıka keshenin qurýdyń basty baǵdary. AES qurylysy jańa jumys oryndaryn ashady. Strategıalyq nysan qurylysyn júrgizýde qolda bar ǵylymı áleýetti paıdalaný múmkindigin múlt jibermeýimiz qajet. Men 1985 jyldan beri keshendi jobanyń qurylysyn qoldap kelemin. Atom stansıasy bizdiń jáne urpaǵymyzdyń bolashaǵy úshin qajet dep sanaımyn,-deıdi Úlken aýylynyń turǵyny Sergeı Tretákov.

AES qurylysyna qarsy ýáj aıtatyndar keshendi nysannyń Balqash kóliniń ekojúıesin keri áserin alǵa tartady. Taqyrypty táýelsiz sarapshy Muhamedqalı Ospanov túsindiredi.

- Men bul tujyrymmen kelise almaımyn. Atom stansıasynyń arnaıy salqyndatý munarasy arqyly jylýdyń kóp bóligi aýaǵa bólinedi jáne kól zardap shekpeıdi. Smolensk atom stansıasy mańyndaǵy salqyndatqysh toǵan aýdany Balqash alańynyń 0,2 paıyzyn quraıdy jáne ol qýattylyǵy 3 GV bolatyn AES-n salqyndatýǵa arnalǵan,-deıdi Muhamedqalı Ospanov.

Atom energetıkasy sektoryna arnalǵan tehnologıalardy ázirleý kezinde qoldanylatyn qaýipsizdiktiń jańa standarttary aýaǵa bólinetin kómirtegi qosylystarynyń mólsherin azaıtýǵa jáne qorshaǵan ortaǵa áserin tómendetýge baǵyttalady. Budan basqa, reaktorlar qaldyqtardyń túzilýin barynsha azaıtý maqsatynda otyndy qaıta óńdeý tehnologıalaryn paıdalanady.
Qazirgi reaktorlyq qondyrǵylardyń óndiris tıimdiligi asa joǵary, tutynatyn otyn mólsheri de, sáıkesinshe qaldyq kólemi de óte az. Óndirisi barysynda qaldyqtardyń tysqa tógilýi jáne stansıa jumysynyń barlyq kezeńinde lastaný faktorlary erekshe baqylaýǵa alynady.
Barlyq jańa standarttar MAGATE sıaqty halyqaralyq uıymdarmen yntymaqtastyqta ázirlenip, ornyqty damýdyń jahandyq maqsattaryna sáıkes keledi.
Atalǵan sharalar atom elektr stansıalaryn paıdalaný kezinde qaýipsizdik deńgeıin arttyrýǵa jáne ekologıalyq áserdi azaıtýǵa baǵyttalǵan.
Búgingi tańda búkil álemdik elektr energıasynyń shamamen 44% - y kómirdi jaǵý ádisimen óndiriledi. Qazaqstanda bul kórsetkish shamamen 72% - ǵa teń, qazba otyndaryn jaǵý qorshaǵan ortaǵa aıtarlyqtaı zıan keltiredi.

Tipti qazba otyndaryn jaǵý saldarynan jyl saıyn tek Eýropada aýanyń lastanýynan 400 myń adam ajal qushady. Atom elektr stansıasy kómirqyshqyl gazynyń mólsherin azaıtý arqyly jer júzinde shamamen 1,8 mıllıon adamdy ólimnen "qutqardy". Atom qýaty jel men kún energıasynan áldeqaıda joıqyn, sonymen qatar energıa óndirýdiń ekologıalyq taza kózi bolyp sanalady. Adamǵa radıasıalyq áseri óte az.

AES tolyq qýatta jumys jasaǵan kezde bólinetin radıasıa mólsheri adamdar tabıǵı kózderden alatyn ádettegi dozanyń 1/10000-nan aspaıdy. Jalpy alǵanda atom qýaty ekojúıelerge keri áser etpeıdi.

Golroh Jemeneı
Mańǵystaý oblysy

RELATED NEWS

Energetıka

29 qyrkúıek 2024

Keseldiń kóbi kómirden kelip jatqanyn qashan túsinip, moıyndaımyz - Damır Aspan

Fransıada 56 AES bar. Bul týraly bloger Damır Aspan jelidegi paraqshasynda jazdy, dep habarlaıdy Ulys.

"Astanadaǵy Qyzylorda oblysy ónimderiniń jármeńkesi qyzyp tur-aý. Sapaly ónimderi de, alar jurt ta, aqyldasatyn dúnıe de kóp eken. Mysaly, Syr óńiriniń sońǵy jyldary elektr energıasyn tutynýdyń ósýi baıqalady. Aımaqta turǵyn úıler, áleýmettik jáne ónerkásiptik nysandardyń kóptep ashylýymen baılanysty árıne. Biraq, jelidegi tok qýatynyń shamamen 20% tómendeýine ákelgeni de bar. Qoldanystaǵy jylý-elektr ortalyqtarymen (tes) salystyrǵanda áldeqaıda artyq bolatyn atom elektr stansıasy máseleni sheshe alar edi. Biraq, biraz jurt aıqyn pikirdi qabyldaǵysy kelmeıdi ǵoı, moıyndamaı. AES-ten bas tartqan Germanıany alǵa tartyp jaǵadan alady)) Ok, jaqsy delik, al basqa elder she? Dál qazir álemniń 40 elinde 200-den astam atom reaktory jumys istep tur. Energıany ýrannan alatyn AQSH, Fransıa, Qytaı, Shveısarıa, Belgıa aqymaq emes shyǵar? Fransıa demekshi, "jerimiz baıtaq, bizdiń elge 5 Fransıa syıady" dep jaıshylyqta keýde soǵatyndar da osy ózderiń emes pe?! Taǵy bir mysal, Óskemen, Temirtaý qalalarynda boldyńyzdar ma osy? Úırenisken halqy bolmasa, syrttan kelgen adamǵa aýasymen tynystaýdyń ózi qıyn. Elimizde osyndaı 10-ǵa jýyq qalanyń aýasy las eken, bul jaqtardaǵy zaýyt-fabrıkalardan shyǵyp jatqan kúkirt oksıdiniń konsentrasıasy óte joǵary. Sonyń kesirinen jergilikti jurt túrli aýrýlarǵa ushyraıdy. Atyraýda da osy jaǵdaı baıqalady. Jas analar she, keler urpaqqa budan keler qaýip joq dep oılaısyz ba? AES áli salynbady, onda bul máseleler qaıdan kelip jatyr, keseldiń kóbi kómirden kelip jatqanyn qashan túsinip, moıyndaımyz? Bul jaǵyn qarastyrdyńyzdar ma? Qysqasy, referendýmǵa baryp durys tańdaý jasańyz, ol 6 qazan kúni, al oǵan deıin kúrish alýǵa jármeńkege kelińiz", - deıdi Damır Aspan.

Energetıka

08 sáýir 2024

Jel jáne sý elektr stansalarynyń ekonomıkalyq jáne ekologıalyq tıimdiligi qandaı

Búginde elimizdiń aýmaǵynda jalpy qýaty 1 409 MVt bolatyn 59 jel elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar elimizdiń túrli óńirlerinde, atap aıtqanda Almaty, Aqmola, Jambyl, Túrkistan, Qostanaı, Aqtóbe, Mańǵystaý jáne Jetisý oblystarynda ornalasqan. Jel elektr stansıalarynyń dál osy oblystarda ornalasýy atalǵan aımaqtardaǵy jeldiń úlken áleýetiniń bolýymen baılanysty ekendigi sózsiz.

Energetıka mınıstrligi Jańartylatyn energıa kózderi departamentiniń bas sarapshysy Nurjan Djakanov respýblıka aýmaǵynda salynatyn bir jel elektr stansıasynyń quny kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigin aıtady.

«JES qurylysynyń quny ornalasatyn jeri, ınfraqurylymǵa qoljetimdilik, topografıa jáne geologıa, logıstıka syndy kóptegen faktorǵa baılanysty ekendigi túsinikti. Degenmen, álemdik tájirıbege súıener bolsaq, qýattylyǵy 1 MVt bolatyn stansanyń quny ortasha eseppen 1 mıllıon AQSH dollaryn quraıdy. 2023 jyldyń qorytyndysynda elimizdegi barlyq jel elektr stansıasy 3 824,99 mln kVt-saǵ elektr energıasyn óndirdi. Qazaqstandaǵy jańartylatyn energetıka sektory elektr energıasyn óndirýdiń jyl saıynǵy ósimin kórsetip otyr. Jalpy, ótken jyldyń qorytyndysynda jańartylatyn energetıkanyń úlesine elimizde óndirilgen barlyq elektr energıasynyń shamamen 6 paıyzy tıesili bolǵanyn atap ótýge bolady», - dedi ol.

Mınıstrlik bas sarapshysynyń dereginshe, 2018 jyldan bastap jańartylatyn energıa kózderi jobalaryn iske asyrý úshin irikteý aýksıondyq tetik boıynsha ótedi. Sonyń arqasynda JEK jobalaryn irikteý prosesi ashyq ári túsinikti bola tústi. Sondaı-aq sońǵy tutynýshylarǵa tarıfterdiń áserin barynsha azaıtýǵa múmkindik berdi. Osylaısha 2023 jylǵy saýda-sattyq qorytyndysynda JEK jobalary boıynsha eń tómengi baǵa belgilendi. Iaǵnı, 1 kVt/saǵat úshin 10,38 teńgeni qurady.

«2027 jylǵa deıin elektr energıasyn biryńǵaı satyp alýshymen jasalǵan sharttarǵa sáıkes, elimizdiń túrli óńirinde qýaty 470 MVt bolatyn 12 jel elektr stansıasyn iske qosý josparlaǵan. Budan basqa, ótken jylǵy aýksıondyq saýda-sattyq qorytyndysy boıynsha jalpy qýaty 410 MVt bolatyn taǵy 7 JES jobasy irikteldi. Olardyń ishinde qýattylyǵy 1 GVt bolatyn iri jobalardyń birin Jetisý oblysynda, Jońǵar qaqpasynda salý kózdelgen. Qazirgi ýaqytta elektr stansıasy salynatyn alańynda jel ólsheý jumystary júrgizilip jatyr. Qurylystyń bastalýy 2025 jylǵa, al 1-kezeńdi iske qosý 2029 jylǵa josparlanǵan. Tolyq paıdalanýǵa berý merzimi - 2030 jyl», - dedi Nurjan Djakanov.

Sonymen qatar ol elimizdiń aýmaǵynda jumys istep turǵan sý elektr stansıalaryna qatysty málimettermen de bólisti.

«Qazirgi ýaqytta elimizde jalpy qýaty 269,605 MVt bolatyn 39 shaǵyn elektr stansıasy jumys isteıdi. Olar negizinen Almaty, Túrkistan oblystarynda jáne Jetisý oblysynda ornalasqan. 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha atalǵan gıdroelektrostansıalar 993,87 mln kVt/saǵat óndirdi», - dedi bas sarapshy.

Onyń aıtýynsha, 2023 jyldyń qorytyndysynda qýattylyǵy 257 MVt bolatyn 26 GES iriktelip alyndy. Bul stansıalar 2028-2029 jyldary paıdalanýǵa berilmek. Jalpy, elimizde gıdroelektrostansıalar úshin shekti aýksıondyq baǵa 1 kVt/saǵat úshin 41,23 teńgeni quraıdy.

«Jel jáne sý elektr stansıalarynyń, jalpy jańartylatyn energetıka sektorynyń birqatar artyqshylyǵy bar. Onyń ishinde ekologıalyq jáne ekonomıkalyq ta. Máselen, JEK negizindegi elektr stansıalary parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn nemese elektr energıasyn óndirýmen baılanysty basqa lastaýshy zattardy shyǵarmaıdy. Bul aıtarlyqtaı ekologıalyq áser beredi. Sonymen qatar, qurylys pen ornatýdan keıin elektr stansıalarynyń operasıalyq shyǵyndary tómen bolady. Jańa jumys oryndaryn ashýǵa septigin tıgizedi. Munan bólek, or ornalasqan aımaqtarǵa ınvestısıa da tartady», - dedi Nurjan Djakanov.

Foto: yandex.kz

Energetıka

26 qyrkúıek 2024

Elde qýat kózi túgel bolýy tıis – ózbekstandyq sarapshy

Ózbekstan óńirdegi alǵashqy az qýatty atom elektr stansıasyn (AES) salýǵa kiristi. Qazirgi ýaqytta qurylys alańy daıyndalyp, jobalaý jumystary bastaldy. Osy oraıda Kazinform tilshisi belgili ózbekstandyq fızık-ádroshy, Tashkenttegi Ulttyq ıadrolyq zertteý ýnıversıteti fılıalynyń oqytýshysy Shohmırzo Ýmarovtan suhbat alyp, AES-ke qatysty kóptiń kókeıinde júrgen suraqtardy qoıyp kórdi.

- Shohmırzo Bahramuly, osy kezge deıin Ózbekstanda AES salý ıdeıasy talqylaý deńgeıinde bolyp keldi. Bıyl mamyrda túpkilikti sheshim qabyldandy, onyń mańyzdylyǵy nede?

- Ózbekstan aýmaǵynda AES salý ıdeıasy 1970 jyldardan bastap talqylanyp keldi. Degenmen túrli jobalar kelissóz deńgeıinde qalyp otyrdy. AQSH, Qytaı, Fransıa jáne Ońtústik Koreıa sıaqty elderdiń usynystary zertteldi, biraq túpkilikti kelisim «Rosatommen» jasaldy.

Bıyl 27 mamyrda Ózbekstanda az qýatty AES salý týraly sheshim qabyldandy, ıaǵnı elimizde árqaısysynyń qýaty 55 MVT bolatyn (jalpy qýaty 330 MVt) 6 energoblok boı kótermek. 10 qyrkúıekte osy jumystardy bastaý týraly hattamaǵa qol qoıyldy. Oǵan saı, jobalyq qujattardy daıyndaý isi qolǵa alyndy.

AES salý sheshimin qabyldaýdyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, biz sıfrlyq ekonomıkaǵa oıysyp jatyrmyz. Buǵan deıin «Sıfrlyq Ózbekstan» strategıasy qabyldandy. Oǵan saı, barlyq salany sıfrlandyrý prosesi júrip jatyr.

Sonymen qatar, Ózbekstan agrarlyq-ónerkásiptik elden ónerkásiptik memleketke aınalýǵa nıetti. Sondyqtan bulardyń barlyǵy úzdiksiz elektr energıasyn qajet etedi. Tıisinshe, bizdiń eldiń energobalansynda barlyq energıa óndirý kózderi bolýy tıis: kún, jel, sý elektr stansıalary jáne AES.

- Djızak oblysynda salynatyn az qýatty AES osy óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna qandaı serpin beredi?

- Djızak oblysynda iri energetıkalyq nysan boı kóteredi. Sáıkesinshe, oǵan qajetti ınfroqurylym qalyptasady, atap aıtqanda jol, aýrýhana, mektep. Munyń barlyǵy Djızak oblysynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna serpin bereri anyq.

- AES-ti salýmen qatar, oǵan qajetti mamandardy daıarlaý isi óte mańyzdy. Bul baǵyttaǵy máselelerdi Ózbekstan qalaı sheship jatyr?

- Ózbekstan atom energetıkasy úshin mamandar daıarlaýǵa erekshe nazar aýdarady, tıisinshe bilim berý baǵdarlamasyn jasaqtap, elimizdiń jetekshi joǵary oqý oryndarynyń bazasynda kafedralar ashty.

Máselen, Tashkentte Máskeý fızıka-tehnıkalyq ınstıtýtynyń fılıaly ashyldy. Ol - osy salanyń bilikti mamandaryn daıarlaıtyn úzdik oqý oryndarynyń biri. Bıyl ony bizdiń túlekterimizdiń ekinshi legi támamdap, jastar energetıkalyq saladaǵy qyzmetterine kiristi. Atalǵan ınstıtýtqa tek oqýdy ozat aıaqtaǵan oqýshylar qabyldanady.

Sonymen qatar, bizdiń ózimizdegi Tashkent memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti, Ózbekstan ulttyq ýnıversıteti jáne Samarqand ulttyq ýnıversıtetinde de atom enegretıkasy kafedralaryn ashtyq.

Buǵan qosa, Ózbekstan Ǵylym akademıasynyń Iadrolyq fızıka ınstıtýty kadrlardy daıarlaýda mańyzdy ról atqarady, onda zertteýler júrgiziledi, tájirıbelik sabaqtar ótedi.

Shetelde bilim alýǵa nıetti jastar úshin de jaǵdaı jasalǵan. Koreıa, Qytaı, AQSH jáne Reseıde oqyp júrgen ózbekstandyqtar az emes. Sonymen qosa, mamandarymyz shetelderge tájirıbe almasýǵa baryp turady.

Keıbir mamandar «Rosatom» salyp jatqan atom elektr stansıalarynyń qurylys barysyna qatysady. Ózbekstannyń atom energetıkasy salasyndaǵy mamandardy daıarlaý strategıasy Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttiktiń joǵary baǵasyn alyp úlgerdi.

- Qazir álem elderinde jumys istep turǵan AES-terdiń reaktorlary barlyǵy derlik sýmen salqyndatylady. Osy oraıda kópshilik AES tushshy sýdyń tapshylyǵyna ákele me dep alańdaýly. Bul máselege qatysty sizdiń kózqarasyńyz qandaı?

- Kópshiligi AES kóp sý tutynady dep oılaıdy. Degenmen bul jańsaq pikir. Eger qýaty birdeı bolsa, onda AES te jylý elektr stansıalarymen (JES) bir mólsherde sý tutynady. Óıtkeni, ekeýinde de termodınamıkalyq sıkl júredi, ıaǵnı sý býǵa aınalady, keıin ol týrbınany iske qosady da ári qaraı ol bý kondensat kúıinde tunady.

Bul sıkl AES-te de, JES-te de birdeı. Biz aldaǵy ýaqytta óńirde sý tapshylyǵy bolýy múmkin ekenin eskere otyryp, reaktorlardy «qurǵaq» salqyndatý júıesin qoldanýǵa nıettimiz. Ol tutynatyn sýdyń shyǵynyn shamamen 10 ese azaıtady.

- Turǵyndardy alańdatatyn suraqtyń biri – AES-tiń qaýipsizdigi jaıly. Stansıanyń irgetasy men ózge de bólikteri bizdiń óńirge tán jer silkinisi, sel, daýyl jáne ózge de tótenshe jaǵadaılarǵa qanshalyqty tótep bere alady?

- Bolýy múmkin túrli tótenshe jaǵdaılarǵa tótep berý úshin AES-ti josparlaý kezinde barlyq erekshelikter eskeriledi. Ol salynatyn jerdi zertteýden bastalady. Seısmologıalyq turaqtylyǵy, topyraqtyń sapasy jáne basqa da erekshelikteri zerdelenedi. Osylardyń barlyǵy josparlaý kezeńinde esepke alynady.

Mysaly, AES Armenıa elindegideı seısmıkalyq belsendi aımaqqa salynsa, onda reaktorlar sol jaǵdaılarǵa beıimdep qurylady. Atalǵan nysan 1988 jyly bolǵan 9 baldyq Spıtak jer silkinisine tótep bere aldy, onyń irgetasy men ózge de qabyrǵalaryna zaqym kelgen joq. Bul AES-ti jobalaý kezinde tıimdi sheshimder qabyldanǵanyn rastaıdy.

Munymen birge zamanaýı AES-ter «post-fýkýsımalyq» talappen salynady. Onda eń ekstremaldy senarıler eskerilgen. Máselen, AES sýnamı qaýpi óte tómen, shóleıtti aımaqta salynsa da, ol sýnamıge tótep bere alatyndaı talappen qurylady. Apattyq kezeńde elektr energıasymen jabdyqtaý úshin arnaıy dızeldik generatorlar qarastyrylady. Bul sharalar kez kelgen tótenshe jaǵdaı sátinde AES-tiń irkilissiz jumys isteýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan.

Jańalyqtar

05 jeltoqsan 2024