Aýyldyń jyry men zaryn Úkimetke jetkizip júrgen sanaýly májilis depýttarynyń biri, Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesi Jıgýlı Daırabaev sý tasqyny kezindegi dıhandardyń problemasy, tozyǵy jetken eldi mekender jaıy, bos jatqan jerler, Parlamenttegi aýyl únine qatysty Ulys tilshisiniń birqatar suraǵyna jaýap berdi.

Jıgýlı Moldaqalyquly, ýaqytyńyzdy bólip bizge suhat bergenińizge redaksıa atynan zor alǵys bildiremin! Alǵashqy suraǵym qazir jáne bolashaqta asa mańyzdy bolatyn sý máselesine qatysty. Bárimiz biletindeı siz osy jyldyń basynda Úkimet janynan qurylǵan Sý keńesiniń quramyna kirdińiz? Osy keńes jumysy týraly tolyq aıtyp berseńiz?

Prezıdentimiz sý aınalasynda qordalanǵan túıinderdi sheshý maqsatynda Úkimetke tapsyrma berip, jeke mınıstrlik qurǵan bolatyn. Bul tek atqarýshy organnyń bir tarmaǵy ǵana. Muny qanaǵat tutyp otyra beretin bolsaq nátıje bolmaıtyny anyq. Mysaly, transshekaralyq ózenderdiń máselesinde Syrtqy ister mınıstrliginiń yqpaly qajet bolsa, sý júıelerin sıfrlandyrý baǵytynda bólek qurylymdaǵy vedomstvonyń kómegine muqtaj. Al sýdyń negizgi tutynýshysy bolyp esepteletin óndiris pen aýyl sharýashylyǵy basqa memorgandardyń quzyretinde. Budan bólek jańa tehnologıalardy jetik biletin sarapshylar qaýymdastyǵy men ǵalymdar bar emes pe? Minekeı, solardyń barlyǵynyń pikiri men usynystaryn biriktiretin, bir jerde talqylaıtyn arnaıy alqalyq orta kerek boldy. Osy turǵydan qurylǵan Sý keńesiniń qazirgi qolǵa alǵan jumystary júıeli ózgeristiń bir bóligi ǵana dep bilemin.

JAŃA SÝ QOIMALARYN SALÝ TRANSSHEKARALYQ ÓZEN SÝYNA TÁÝEKELDİ AZAITADY

Qazaqstan transshekaralyq ózen sýyna kiriptar. Bul máseleler bolashaqta qalaı sheshimin tabýy múmkin? Sosyn aýyl sharýashylyǵy jerlerin sýarýdaǵy túıinder týraly ne aıtasyz?

Sońǵy ýaqytta qýańshylyq problemasy tek ǵana Qazaqstanda emes, álemniń barlyq elinde baıqalýda. Onyń ústine jer sharyndaǵy halyq sanynyń kúrt ósýi, azyq-túlik daǵdarysyna ákelip soqtyratyny taǵy bar. Osyny eskergen  memleketter qol qýsyryp otyrmasy anyq. Qazaqstanǵa kiretin ózenderdiń bastaýyna ıelik etip otyrǵan Qytaı da, Ortalyq Azıadaǵy kórshilerimiz de bul táýekeldiń aldyn alatyny belgili. Demek olardyń árqaısysy sý qoryn jınaqtaıdy. Prezıdentimizdiń 20-ǵa jýyq sý qoımasyn jaqyn ýaqytta salý kerek degen tapsyrmasy esińizde shyǵar? Bul sý boıynsha basqa elderge degen táýeldilikti azaıtýdyń negizgi amaly. Sondyqtan da Úkimet Memleket basshysynyń tapsyrmasyn tez arada qolǵa alyp, osy baǵyttaǵy jumystardy údetýi tıis. Jáne de syrtqy saıasatta transshekaralyq ózender boıynsha pozısıamyzdy naqty aıqyndap alyp, kelisózderdi ıntensıvti túrde júrgizý qajet.

Aýyldaǵy sharýashylyqty ulǵaıtý úshin jer kerek. Negizgi ıgerilmeı jatqan aýyldyq jerler kóp pe?

Árıne, ıgerilmeı jatqan jerler óte kóp! Sol jerdiń barlyǵyn baıaǵydan beri óndiris aınalymyna jiberip, qolǵa alǵanda Qazaqstan agrarly derjava elderiniń qataryna enetin edi. Átteń,  bul baǵytta Úkimet aýyz toltyrarlyq nátıjege qol jetkize almaı júr. Onyń ústine ýrbanızasıa problemasy kadr tapshylyǵyna alyp kelýde. Egis alqaptaryn ıgerý jáne mal sharýashylyǵyn qolǵa alý úshin jumysshy kerek emes pe? Al halyq jappaı qalalarǵa kóship jatqanda munyń arty jaqsylyqqa apara qoımasy anyq. Meniń pikirimshe,  bul máseleni sheshýdiń eki sheshimi bar. Birinshisi – qolda bar óndiristi ıntensıvti júıege aýystyryp, jańa tehnologıalardyń arqasynda ónimdilikti ulǵaıtý. Ekinshisi – óndirispen aınalysamyn degen azamattarǵa meılinshe jaǵdaı jasaý, olardy yntalandyrý. Tek sonda ǵana bos jatqan jer, halyq ıgiligine aınalatyn bolady.

PREZIDENT SAILAÝYNA TÚSİP, JEŃİLİP QALǴANYMA ÓKİNBEIMİN

Siz 2022 jyly Prezıdent saılaýynda negizgi kandıdattardyń biri bolyp baq synadyńyz. Shyndyǵyn aıtý kerek, sol kezde sizdi kóbi «ekinshi Qosanov» degen pikir aıtty?

Men Prezıdent saılaýyna kandıdat bolyp tirkelip, alǵashqy kezdesýimdi ózimniń týǵan aýylymnan bastadym. Sol kezdesýde meniń jaqyn týys aǵam kóp adamnyń kózinshe «Jıgýlı, sen shynyńdy aıt, sen spektákl qoıyp, Qosanov sıaqty bolyp júrgen joqsyń ba? Erteń el-jurtqa kúlki, mazaq bolmaıyq» dep tótesinen aıtty. «Aǵa, men satqyn nemese bireýdiń rólin oınap júrgen joqpyn. Shamańyz kelse, meni qoldap daýys berińiz!» dedim men.  Mine, kezinde osyndaı áńgimeler aıtylǵan. Árıne, men eshkimniń aýzyna qaqpaq bola almaımyn ǵoı... «It úredi, kerýen kóshedi». Men shynymen prezıdent saılaýynda jeńiske jetkim keldi jáne bul isim úshin esh ókinbeımin. Sosyn men prezıdenttikke kandıdat bolyp, saılaýda jeńiske jetpeı qalǵanyma ókinip, sary ýaıymǵa da túsken joqpyn. Men saıasatkermin... Saıasatkerde jeńis te, jeńilis te bolady. Kersinshe men osy dodadan keıin kúsh aldym. Óz partıalastarymdy jigerlendirip, qaıta Parlament saılaýyna tústim. Ómirdiń ózi kúres...

Siz Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesiz. Qazir Parlament qabyrǵasynda júrip agrarlardyń jaǵdaıyn jaqsartý baǵytynda qandaı jumystar men jobalarǵa bastamashyl bolyp júrsiz?

Parlament Májilisinde «Aýyl» partıasy fraksıasynyń 8 depýtaty bar. Men solardyń birimin. Árqaısymyzdyń alǵa qoıǵan maqsatymyz bar. Ol– partıanyń saılaýaldy baǵdarlamasyn iske asyrý. «Aýyldyqtardy» qoldap, daýys bergen saýlaýshylardy umytpaıymyz kerek. Bizdiń tiregimiz – saılaýshylar. Sondyqtan saılaýaldy baǵadarlamamyzdyń ár tarmaǵyn oryndaýǵa mindettimiz. Maǵan júktelgen is –agrarly máselelerge qatysty zańnamalyq problemalardy sheshý. Negizgi jobamyz Agrarly bank qurý jáne azyq-túlik qaýipsizdigi týraly zań jobasyn daıyndap, onyń qabyldaýyna kúsh salý. Sondaı-aq fermerlerdiń nazyn tyńdap, olardy Úkimetke jetkizýmen aınalysamyn. Fraksıamyzdyń depýtattary tómengi palatadaǵy ár komıtette múshe bolyp otyr. Biri salyq máselelerimen shuǵyldansa, endi biri aýyldy eldi mekenderdiń problemasyn sheshýmen aınalysyp júr.

Bıylǵy kóktemgi egin egý naýqany sharýalar úshin qıynshylyqtar ákelýde. Bul baǵytta ne aıtar edińiz?

Ár kóktemgi egis naýqany – bizder úshin stress. Janar-jaǵarmaıdyń kólemi jete me? Olardy jetkizý júıesi qalaı bolmaq? Bekitilgen normatıv agrotehnologıalyq talaptardy oryndaýǵa jetkilikti me? Tuqymnyń sapasy ne bolady? Tyńǵaıtqyshtar qymbattady ma? Taǵy basqa osyndaı suraqtar árıne maza bermeıdi. Kóktemgi egis naýqyny kezinde taǵy bir másele - nesıe men sýbsıdıanyń durys bólinbeýi. Onyń ústine bıylǵy sý tasqyny sharýalardyń, aýyl turǵyndarynyń jaǵdaılaryn odan ári qıyndatyp otyr. Egetin tuqymy men maldary sý astynda qalyp zor shyǵynǵa ushyraýda. Onyń ústine egin salatyn ýaqytty eshqashanda kesheýildetýge bolmaıdy. Eger ýaqyttan sál kesh qalsańyz tıisti ónim ala almaı qalasyz. Sondyqtan da dál qazir fermerlerge jan-jaqty qoldaý qajet. Aıta bersek, problema kóp. Jaqynda ǵana Agrarlyq máseleler komıteti osy aıtylǵan ózekti máselelerdi talqyǵa salyp, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine tıisti talaptardy joldadyq.

QAZAQSTANDY AGRARLY DERJAVAǴA AINALDYRATYN ZAŃ SHYǴARÝ KEREK

Parlamenttegi «Aýyl» partıasynyń jumysy men partıa atynan daıyndalyp jatqan zań jobalar týraly aıtyp berseńiz?

Eń basty eki jobamyz bar dep aıtqan edim joǵaryda. Biri fermerlerdiń arzan qarajatqa degen qajettiligin sheshýge baǵyttalǵan Agrobank qurý bolsa, ekinshisi Qazaqstandy agrarly derjavaǵa aınaldyrýdy kózdeıtin azyq-túlik qaýipsizdigi týraly zań shyǵarý. Eki jobamyzdy qatar alyp kelemiz. Zańdardyń mátini men konsepsıasy daıyn. Dál osy shaqta solardy qaýymdastyqtarmen talqylap jatyrmyz. Ázirshe betalysymyz jaman emes sıaqty.

Sońǵy bolǵan Parlament saılaýynda «Aýyl» partıasy yqpaldy, aıtary bar saıası kúshke aınalǵanyn kórdik. Saılaýshylaryńyzdyń muń-múddesin, talap-tilegin Úkimetke jetkizýde qandaı jumystar atqarylýda?

Saılaýshylarymyzdyń kóp bóligi – óńirlerde turady. Olarmen tyǵyz baılanys partıamyzdyń fılıaldary arqyly júrgizilip jatyr. Muny qolǵa alý asa mańyzdy dep bilemiz. «Aýyl» parlamenttik partıaǵa aınalǵaly beri elektoratymyzdyń aıtarlyqtaı senimi kúsheıdi. Ózimizdi maqtaǵandaı bolmaıyn, biraq aýyldyń úni bıik minberden estile bastady. Sonymen qatar Úkimetke kóptegen máseleler boıynsha depýtattyq saýaldar joldanyp, tushshymdy usynystar engizildi. Eń negizgi jumysymyz – zań jobalaryn qabyldaý barysynda aýyl men agroónerkásip kesheniniń múddesin qorǵaý. Osy baǵytta birqatar zańǵa tolyqtyrýlar men ózgerister engizildi. Bizdi izdep kelgen azamattarǵa da esigimizdi aıqara ashyp, qabyldaýdamyz. Aldaǵy shilde men tamyz aılarynda óńirlerge is-saparǵa barǵanda osy jaıly tolyq aqparat beremiz dep otyrmyz.

«Aýyl» partıasynyń jumysy saılaýdan keıin qalaı ózgerdi?

Óz-ózimizge baǵa bergennen aýlaqpyn. Mundaıda saılaýshylar sóılegeni durys. Aıtatynym - ózgeris bar. Birqatar joba naqty iske asa bastady. Olarmen jaqyn tanysý úshin ortalyq apparatymyzǵa arnaıy qonaqqa shaqyramyz. Kelińizder.

 «KEPİİLDİKKE MÚLİK ÁKELİP, NESIE AL DA JUMYS İSTE» DEGEN QAǴIDA JARAMAIDY

Aýyldyń jaıyn sizden jaqsy biletin adam joq. Qazir tozǵan aýyldar kóp? Qaıtsek aýyl-aımaqty damyta alamyz? Sizdiń jeke pikirińiz?

Aýyl men aýyl sharýashylyǵy egiz uǵym. Men bul qaǵıdany únemi aıtyp kelemin. Agroónerkásip damymaı júıeli jumys bolmaıdy. Adamzatty alǵa jeteleıtin tek eńbek qana. Qolǵa ketpen-kúrek alamyn deıtin azamattarǵa tıisti jaǵdaı jasalýy tıis. «Kepildikke múlik ákelip, nesıe al da jumys iste» dep otyra berý jaramaıdy. Úkimet bul prınsıpten ketýi tıis. Sondaı-aq ınvestısıalyq jobalardy meılinshe aýylǵa qaraı burý kerek. Sonda ǵana aýyl damıdy.

ULYS: Siz jalpy «ultty jańǵyrtý» kerek degen usynysty dúrkin-dúrkin aıtyp júrsiz. Bir kezderi kóshpeli dala qazaǵy edik, komýnızm keldi, kúshpen otyryqshy etti. Kóbimiz qala qazaǵyna aınaldyq, qýǵyn kórdik, qysym kórdik, aqsóńke bolyp ashtan qyryldyq, soǵysqa da qatystyq. Táýelsizdik alǵan jyldary naryqqa bet burdyq. Sońǵy eki-úsh ǵasyrda ár túrli ıdeologıanyń qysymynda qalyp, mádenı soqqylar men zobalańǵa ushyraǵan ulttyń qazirgi kebi qandaı,  qandaı qazaqpyz ózi? Burynǵy qazaq pen búgingi qazaqtyń parqy ne?

AMANGELDİ AITALY: Qazirgi qazaqty bir sózben sıpattaý qıynnyń-qıyny. Búgingi qazaq ana tildiń aıasynda tolyq uıysa almaı otyr. Shyn máninde qazir bir tilde ǵana sóıleıtin qazaq joq. Mádenıet jaǵynan da bir mádenıetti ǵana ustanatyndar óte az. Bul «qazaq ózge tilde sóılemesin, basqa mádenıetpen aralaspasyn» degen sóz emes. Alaıda qaı ultta bolsyn basym til óz ana tili bolý kerek, ústemdikke óziniń tól mádenıeti ıe bolýy qajet. Al tamyry tereń dástúriń men babalardan jalǵasyp kele jatqan dástúrli dinińniń moıyny ozyq turýy tıis. Osy turǵydan kelgende ókinishke qaraı, qazaq bir tildi, ulttyq mádenıeti basym dep aıta almaımyz. Sondyqtan til jaǵynan, mádenıet jaǵynan, rýhanıat jaǵynyn, dástúr jaǵynan endi-endi ózimizdi tanyp kele jatqan ultpyz. Biraq «qazaq azdy –tozdy, degradasıaǵa ushyrady, ult bolmaıdy»  degenge de senbeımin. Qazaqtyń qazirgi ulttyq dástúri men dúnıetanymynda belgili bir ózek bar. Osy ózek azaıyp, jińishkere berse, ol ulttyq dilden, dástúrden arylyp, aıyrylyp qalý qaýipi joq emes. Prezıdent te bir qaterdi sezetin shyǵar. Rýhanı jańǵyrýǵa bet burǵyzdy. Sondyqtan másele sol ózekti keńeıtý. «Ultty jańǵyrtý» degenniń ózi osy máseleni qaýzaıdy.

ULYS: Keńestik júıede dúnıege kelgen býynǵa áli de bolsa komýnıstik ıdeologıa ystyq, keıingi jastar bolsa, jappaı ıslamdyq, batystyq qundylyqtarǵa qumarta bastady. Ideologıalyq alýandyqtar, kózqarastar qaıshylyǵy bizdi bólshekteýge jetkizbeı me? Baýyrlas Ózbekstan Ámir Temirdi ıdeologıa etip aldy, myna turǵan tájikterdiń ózi myń jyl burynǵy tarıhyn tiriltip, sol kezdegi kósemi Somonıdi ultty biriktiretin kúshke aınaldyrdy. Túrikmender de Oǵyzhandy áspetteıdi. Biz «Máńgilik el» ıdeologıasyn negizge alyp, rýhanı jańǵyrýǵa bet burdyq. Búgingi kúni ulttyq ıdeologıamyzdyń ustanymdary ne bolý kerek?     

AMANGELDİ AITALY: Ulttyq ıdeologıa degende til, din, mádenıet pen dástúr birge júredi. Álgi «kod» degenimiz osy. «Kod» degen sózdiń ózi negizi tehnıkalyq ǵylymdardan kelgen ǵoı. Sol «kod» joǵaryda aıtqan ultty ult etetin qasıetter. Ol qasıetterden aıyrylsaq, ulttyq tekten jurdaı bolamyz. Ulttyq kod ózi-ózinen qalyptaspaıdy, ol úshin  ulttyń bolmysyn, qazaqtyń tarıhyn bilý kerek. Sol kezde jańaǵy qundylyqtar kúsh alady, úlken yqpal etedi, ońǵa da solǵa, da aýytqyp ketpeýge negiz bolady, tirek bolady. Rýhanı dińgegi bos jastar kóbeıdi. Basqa dinge ótip, dinnen ajyrasa qazaqshylyǵynan da ajyraıdy degen sóz joq. Tilinen adassa, ıaǵnı basqa tilge aýyssa, basqa dinge de aýysady. Oǵan naqty mysal bar: baýyrlas  bashqurttar men tatarlardyń 10 paıyzy pravoslav dininde. Olar eń birinshi tilinen ajyraǵan, tilinen ajyraǵan soń birte-birte dininen ajyraǵan. Endi qalǵan  bashqurt pen tatarlardy túgeldeı pravoslav etip shoqyndyrý úshin aldymen aralarynan jaǵdaıyn jasap, arnaıy daıyndap sváshennıkter (din qyzmetkerleri - avtor) shyǵardy. Olardyń ýaǵyzyna jastar erýde. Bul eki ulttyń aldynda qazir shoqynyp ketý, slavándaný, orystaný, pravoslav dinine aýyp ketý syndy úlken qaýip tur. Sondyqtan ulttyq qundylyqtarymyzǵa erekshe mán berý kerek.

ULYS: Bizdiń qundylyqtar tek ózimizdiń ǵana emes, biz maqtanyp aýyz toltyryp aıtatyn qazaq elinde ómir súrip jatqan 130 ult ókilderiniń de negizgi  qundylyqtaryna aınalý kerek qoı?

AMANGELDİ AITALY: Árıne, negizi qaı elde de mynadaı bir zańdylyq bar: Bizdiń Assambleıa ashyq aıtpaıdy, basqa elderde ashyq aıtylady. Mysaly, Germanıada turatyn bir qazaq ulttyq máseleni qozǵamaq boldy delik. Oǵan «Seniń qazaq ultyńnyń tarıhy Qazaqstanda zerttelip jatyr, qazaqtyń mádenıeti men tili de Otanyńda damyp jatyr. Sen  Germanıada qazaq mektebin asham dep, qazaq mádenıetin damytamyn dep bizge talap qoıma» dep ashyq aıtady. Sol sıaqty  orys halqynyń mádenıeti Reseıde, ýkraındardiki Ýkraınada bolmasa, nemisterdiki Germanıada damyp jatyr. Al bul jerde negizgi ult, memleket quraýshy ult — qazaqtyń mádenıeti jáne tilimen básekelestirip olardy damytý, olarǵa jaǵdaı jasaımyn deý aqylǵa syımaıdy. Biraq biz «seniń mádenıetiń, tilin ana tarıhı Otanyńda damyp jatyr ǵoı» dep nege aıtpaımyz? Kerisinshe, sen osy elde turǵannan keıin, qazaqtyń tilin, tarıhy men mádenıetin bilýiń kerek deýimiz kerek emes pe? Eń bastysy biz qazir ózimizdiń ulttyq negizgi tamyrymyzdy, kodymyzdy saqtaýǵa basa mán berýimiz kerek. Biz qazaqtyń mádenıetin, teatryn, kitabyn, ónerin basqa ulttar qyzǵanyshpen qaraıdy eken demesten qoldaýymyz kerek. Olar osynda damymaǵanda qaıda barady? Óz isimizdi ózimiz jasaı berýimiz qajet. Mysaly,  qazaqtyń kitabyn ashyqtan ashyq qoldap, qarjy bólý kerek, kitap dúkenderin ashý kerek. Óıtpese, qazaqtyń rýhanı qundylyǵy damymaıdy. Qazirgideı kezeńde Prezıdenttiń maqalasy óte durys dep sanaımyn. Sebebi, qazir bizdiń halqymyzdyń óz ishinde rýhanı jańǵyrýǵa suranys bar. Biz sol suranysty qanaǵattandyrýymyz kerek. Endigári orystyń teatryna 5 teńge bólseń, qazaqtyń teatryna da 5 teńge bólemiz degen másele durys emes. Qazaqtyń teatrynyń jaǵdaıy bólek. Qazaq shettetilgen ult, qazaq jábir kórgen ult, qazaqtyń tili kemshin bolǵan ult. Sondyqtan ózge ult ókilderine túsindirip aıtý kerek. «Bul qazaqqa jasap otyrǵan artyqshylyǵymyz emes, qazaqtyń keńes zamanyndaǵy, oǵan deıingi rýhanı jaraqatynyń, alǵan zıanynyń ornyn toltyrý. Mundaı saıasatty ashyq júrgizýimiz kerek. Ózge ult ókilderi de ony túsinedi dep oılaımyn.

ULYS: Rasynda da «Máńgilik el» ıdeıasynyń máıegi bola alatyn, eldiń ıesi, jerdiń kıesi bolyp qalatyn tıtýldy ult qoı...

AMANGELDİ AITALY: Álbette, qarjynyń basym kópshiligi qazaq rýhanıatyna bóliný kerek. Jańa aıtqanymdaı, biz shapa shekken halyqpyz, biz otarshyldyqta bolǵan elmiz.  Bizge jasaǵan qıanattyń ornyn toltyrý kerek. Ulttyń rýhanıatyna salynǵan úlken jaraqatty emdeý kerek. Otarsyzdandyrý saıasaty degen osydan shyǵady. Ol saıasat qazir birqatar elderde júzege asyp jatyr. Otarsyzdandyrý kóptegen elderde úlken saıasatqa aınalyp jatyr. Mysaly, Afrıka men Azıanyń birqatar eli osyǵan qatty máni berýde. Sebebi, otarsyzdanýdyń ózi  mádenıet pen rýhanıat arqyly keledi.

ULYS: Biz soltústik kórshiniń aqparattyq-psıhologıalyq, nasıhatttyq yqpaly basym ekendigin moıyndaımyz. Olar bizge birtutas aqparattyq keńistik turǵysanan qaraıdy. Aqparattyq qaýipsizdik salasynda qatty aqsap turǵanymyz kún ótken saıyn anyq sezilýde...  Qaıtpek kerek?     

AMANGELDİ AITALY: Saıasattaný iliminde «aqparattyq otarshyldyq ıaǵnı «ınformasıonnyı kolonıalızm» degen uǵym bar. Saıası turǵydan derbes memleketpiz. Al ekonomıkalyq jaǵynan azdy-kópti derbestik alǵan shyǵarmyz. Biraq aqparattyq jaǵynan biz otarlanǵan elmiz. Biz áli kúnge deıin orys aqparattyq keńistigindemiz. Ol keńistikten shyqqan joqpyz. Bizdiń sanamyzǵa qatty áser etip, yqpalynan shyǵarmaı otyr. Ókinishke qaraı, odan shyǵamyz degen tirlik bizde de joq. Eń bastysy — Qazaqstanda Reseıdiń aqparattyq ónimin qabyldaıtyn halyq bar. Orystanǵan qazaq pen orys ulty. Olarǵa tipti qajet te. Sondyqtan búginde bizdiń ulttyq namysymyz áli de bolsa tómen. Eń qorqynyshtysy — eldiń bolashaǵyna úlken qaýip. Aqparattyq qaýipsizdik degenimiz — ulttyq qaýipsizdiktiń bir salasy ǵoı. Osy sebepti bul salada eldigimizdi qorǵaý máselesi rýhanı jańǵyrý salasynda bólek bir, erekshe taqyryp retinde qaralýy qajet.

ULYS: Salıqaly suhbatyńyzǵa kóp raqmet!

Materıal «ULYS» tanymdyq-saraptamalyq halyqaralyq jýrnalynan alyndy. Qazaqstannyń tuńǵysh dıdjıtal jýrnalyn tómendegi siltemeler arqyly google play men app store-dan tegin júktep, oqı alasyzdar.

Appstore

https://itunes.apple.com/us/app/ulys/id1254960265

Playstore

https://play.google.com/store/apps/details?id=com.publishing.ulys

QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Aýyl» partıasynyń múshesi Qaraqat Ábden «Ulys kz» tilshisine eksklúzıvti suhbat berdi.

 Prezıdenttik saılaýǵa qatystyńyz. Shyndyǵyn aıtý kerek osy kezden bastap halyq arasynda keń tanyla bastadyńyz. Jalpy Prezıdenttik saılaýda kandıdat bolyp, úlken dodaǵa qatysý sizge ne berdi?

Men Prezıdenttik saılaýǵa qatysqan kezde ózim úshin 3 nárseni dáleldegim keldi. Birinshi, men ózimniń qoǵamdyq jumystarymdaǵy ıdeıalarymdy joǵary minberden aıtqym keldi. Mysaly, men únemi kóterip júrgen ulttyq tárbıe qundylyqtarynyń mańyzdylyǵy jáne birqatar áleýmettik máselelerdiń aýqymdylyǵyn kórsetýge tyrystym. Ekinshiden, bizdiń qoǵamda barlyq adam úshin jol ashyq ekenin dáleldegim keldi. Áıelsiń be, ersiń be, qandaı otbasydan shyqtyń, qandaı tap ókilisiń bárine teń quqyq pen jaǵdaı jasalǵan. Bizde ádildik joq, áıelder saılaýǵa qatysa almaıdy degen syńarjaq pikirler bar. Osy pikirdi joqqa shyǵarsam dedim. Úshinshiden, men ózimniń jeke jolymdy salǵym keldi. Men óte qarapaıym otbasynan shyqqanmyn. Áke-sheshem qarapaıym zeınetkerler. Men osy deńgeıge ózimniń bilimim men eńbegimniń arqasynda jettim. Eger mende qandaı da bir sátsizdikter bolsa, oǵan tek ózim ǵana kinálimin. Sondyqtan adam qalasa ómirde bári bolady. Men Prezıdenttik saılaýǵa qatysý arqyly qazaq áıelderi de eshkimnen kem emestigin dáleldedim, kórsettim. Men emes menen keıingi áıelderge jańa jol ashtym dep bilem. Prezıdent saılaýyna túsý jáne onda jeńiske jetý árıne qıyn. Biraq men osy joldy tańdadym, bul meniń jolym.  Kelesi saılaýda barynsha myqty, barynsha ózine senimdi áıelder saılaýǵa qatysatyndyǵyna senimdimin. Men olarǵa jańa jol asha bildim dep esepteımin.

 Parlamenttegi minberdegi bir sózińizde basshylyq qyzmettegi áıelder sanyn 50 paıyzǵa jetkizý kerek degen bolatynsyz. Eger áıelderdiń kópshiligi basshy bolyp, qoǵamdyq jumysty arqasyna ilip alyp júrgende, otbasyndaǵy bala-shaǵasynyń tábıesin aqsatyp almaıdy ma?

Prezıdentimiz bıliktegi áıelderdiń úlesin 30 paıyzǵa jetkizý kerek degen tapsyrmasy bar.  Ázirge bıliktegi áıelder úlesi atalǵan mejege jetpeı otyr. Árıne ony eshqandaı nársemen retteı almaımyz. Jalpy bizdiń baǵytymyz áıelderdiń saıası belsendiligin arttyrý bolyp qala beredi. Menińshe, áıelder saıasatta kóp bolǵan saıyn bizdiń áleýmettik jaǵdaıymyz durystalady. Sebebi áıel qoǵamǵa ne kerek ekenin biledi. Ol ózin ǵana oılamaıdy, úıdegi balasyn, otbasyn, barlyq jaǵdaıdy jan-jaqty qarastyra alady. Sondyqtan da bılik júıesinde áıelderdiń kóbirek bolǵany durys. Turǵyndardyń 51 paıyzy áıelder. Proporsıa barlyq jerde bolý kerek. Biraq bizdegi bıliktegi áıelderdiń úles salmaǵy óte tómen. Máselen, Astanada ákimniń 5 orynbasary bar. Onyń birde-bireýi áıel emes. Astana 7 aýdan bar. Sol ákimderdiń ishinde birde-bir áıel joq. Tek bireń-sarań ákimniń áıel orynbasarlary bar.

Al saıasatta, qoǵamdyq jumystarda júrgen áıelder otbasyndaǵy negizgi jumysyn aqsatyp almaıdy ma degen suraqqa meniń ózimniń aıtarym bar. Qazaq áýelden «áıeldiń qyryq jany bar» dep tegin aıtpaǵan. Áıel bárine úlgeredi... Áıel árqashan bilimdi, saýatty bolýy tıis. Jetistikke jetken ananyń balasy da jetistikke jetedi. Jaqsylyqqa, jańashyldyqqa, bilimge talpynǵan áıeli bar qoǵam alǵa jyljıdy. Negizgi baǵyt sondaı bolý kerek. Árıne, tańdaý bolady... Biraq bilimsiz áıelden bilimsiz bala týady, odan bilimsiz qoǵam paıda bolady.

Áıelderdiń máselesine qatysty budan basqa da depýtattyq saýaldar joldap júrsiz. Sony tarqatyp aıtsańyz?

Depýattyq mandatymdy alǵannan beri osy baǵytta 9 depýttyq saýal joldadym. Saýaldarymnyń ishinde áıelderdiń basshylyq qyzmeti ǵana emes aýyldaǵy turǵyndar máselesin de kóterip júrmin. Elimizdegi búkil áıeldi alatyn bolsaq, sol áıelderdiń 42 paıyzy aýyldy jerlerde turady. Osy aýylda turatyn áıelder jumys istep, bızneske aralasqylary keledi. Olarǵa jeke baǵdarlama kerek. Sońǵy depýattyq saýalym osy baǵytta boldy. Aýyl áıelderiniń kásipkerligi úshin arnaıy memlekettik baǵdarlama bolýy tıis jáne oǵan erekshe kóńil bólinýi qajet. Aýyl áıelderine arnalǵan jeke shaǵyn granttar boldy, alaıda ol mardymsyz. Sonymen qatar olardyń bıznesti damytýǵa bankten nesıe alýǵa múmkindikteri az. Onyń ústine aýyldaǵy áıelderdiń bankterge kepilge qoıatyn múlikteri joq. Bir sózben aıtqanda biz aýyldaǵy áıelder kásibin dóńgeletýge tolyq múmkindik bermeı otyrmyz.

 «Aýyl» partıasynyń Parlamenttegi fraksıa jumysy týraly ne aıtýǵa bolady? Partıa Agrabank qurý jáne Azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý baǵytynda úlken baǵdarlama ázirlep jatyr. Siz aıtyp otyrǵan áıelder kásipkerligi bastamasy osy atalǵan jobalarda bar ma?

Qazir Agrabank jobasy jaqsy kóterilip júr. Bul «Aýyl» partıasynyń saılaýaldy baǵdarlamasynda bar joba. Eger biz atalǵan bankti qursaq azyq-túlik qaýipsizdigin jáne men aıtyp otyrǵan aýyldaǵy áıelder kásipkerliginiń kósh ilgeri bolýyna múmkindik ashamyz. Sebebi atalǵan sharýalardyń bári qarjymen retteledi. Qashan aýyl turǵyndary, aýyl áıelderi jeńildikpen nesıe alady, sol kezde bastap olardyń jumystary júretin bolady. Biz Agrobank qurýdyń kirisi men shyǵysyn eseptedik. Bank qurylsa odan tek biz utamyz. Tek aýyldy qarjylandyratyn bank qurý jobasyn kópshilik qoldaıdy.  Qazir jan-jaqty talqylaýlar júrip jatyr. Úlken joba bolǵandyqtan oǵan ýaqyt, janjaqty pysyqtaýlar qajet. Osy baǵytta da jumystar júrgizilýde. Azyq-túlikpen qamtamasyz etý de negizgi baǵyt bolý kerek. Qazir el búdjetin jer qoınaýynan alǵan munaı men gaz toltyryp tur. Erteń-aq munaı qory taýsylsa ne bolamyz?! Eger biz osyǵan senip otyra bersek, onyń arty jaqsylyqqa aparmaıdy.  Azyq-túlik baǵdarlamasy - ol bizdiń ekonomıkamyzdy qutqarýshy. Aýylda shirip jatqan teri men jún, taza ekologıalyq sút, et ónimderimiz, bıdaıymyzdy baǵalap, olardy óńdeý ónerkásibin damytsaq ǵana biz azyq-túlik qaýipsizdigin jasaı alamyz jáne ol ekonomıkanyń negizgi draıveri bolady.

«QARJY MÁSELESİ MÁZ EMES»

Siz Májilistiń Qarjy jáne búdjet komıtetiniń múshesisiz. Komıtette qazir qandaı mańyzdy zań jobalary qaralýda?

Memlekettiń ishki jáne syrtqy qaryzy krıtıkalyq jaǵdaıda tur... Mysaly, siz bankten qaryzdy alǵan kezde, sizde bir belgili baǵdarlama bolady. Alǵan qaryzdy mynda jumsaımyn, odan sondaı paıda túsedi degendeı. Onyń bir bóligin alǵan qaryzymdy qaıtarýǵa jumsaımyn degen sıaqty. Al bizde qazir osy sqema buzylǵan. Sebebi bizde óndiris joq, ónim shyǵarmaımyz. Bizdiń ekonomıka memlekettik qaryzdy qaıtaryp úlgermeı jatyr. Sondyqtan buǵan biz shyndap kirisýimiz kerek. Áli de kesh emes dep oılaımyn. Joǵaryda men aıtyp otyrǵan azyq-túlik qaýipsizdigi máselesin qolǵa alyp, tıisti óndiristerdi iske qosýǵa jan-jaqtan qoldaý jasaıtyn bolsaq, ekonomıka ońalady. Árıne, ol birden quıylyp keletin tabys bolmaıdy, biraq onyń nátıjesi men paıdasyn uzaq ýaqyt kóretin bolamyz.

 Búdjet tapshylyǵy qanshalyqty sezilýde?

Búdjet tapshylyǵy qatty sezilýde. Sebebi ózińiz biletindeı, bıylǵy jyl sý tasqyny bizdi kóp ábigerge saldy. Qanshama úı, jol tabıǵat apatynan buzyldy. Kóptegen mas basy qyryldy. Onyń bárin qalpyna keltirý kerekpiz. Osy baǵytta búdjetten mıllıondaǵan qarajat bólinip, kómek jasalyp jatyr. Bul da búdjet tapshylyǵyna óziniń áserin tıgizip otyr.

Jýyrda ýákiletti organdar Salyq kodeksiniń jańa tujyrymdamasyn tanystyrdy. Ózderińiz biletindeı, Memleket basshysynyń synynan keıin, jańa Salyq kodeksin jazý tujyrymdamasy men tásilderi ózgertildi. Bul óte durys qadam boldy. Bizdiń  Komıtetke azamattardyń, bıznestiń jáne memlekettiń múddesi tarazy basyna túsken úlken jaýapkershilik júktelip otyr, bul jerde tıimdi joldy tabý mańyzdy. Bizdiń boljamymyz boıynsha, jańa Salyq kodeksiniń jobasy Parlament Májilisine jaqyn arada kelip túsedi. Iaǵnı, jyl sońyna deıin aýqymdy jaýapty jumys kútip tur. Negizgi Salyq kodeksiniń jańa jobasy ótken jyldyń jeltoqsan aıynda kirýi kerek. Biz jańa salyq kodeksinde kásipkerlerge qatty salmaq túsirip jiberdik. Budan basqa kóptegen salyqtyq preferensıalar, salyqtyq jeńildikterdi bere bergenbiz. Ol kerek pe, kerek emes pe oǵan eshkim bas qatyrmaǵan. Eshqandaı onyń tujyrymdamasy bolmaǵan. Mysaly,  erkin ekonomıkalyq aımaqtaǵy kásiporyndar ne jerge, ne korporatıv salyq ne qosymsha qun salyǵyn tólemeıdi. Olar tabys taýyp jatyp, bir kúni jabylyp qaldy. Ol jerden biz ne taptyq? Bul bir ǵana mysal, osy tıptegi jaǵdaılar óte kóp. Árıne, biz bıznesti oılaýymyz kerek. Biraq búdjet neniń arqasynda tolady. Salyq júıesi durys bolǵanda ǵana búdjet tolady. Biz Qarjy jáne búdjet komıteti osy máseniń zańnamalyq negizderin qamtamasyz etedi. Burynǵy Salyq kodeksiniń jobasy týraly men eshqandaı pikir bildirgen joqpyn. Sebebi onyń olqylyqtary óte kóp. Al bul jolǵy jobada búdjet kirisin arttyrý baǵyttarynda kóptegen qyzyqty  ári mańyzdy usynystar bar. Keıbir jerlerde salyq jeńildikteri alyp tastaý, keı jerinde salyqtardy biriktirý baǵyttary qarastyrylǵan.  Búdjet kiristiligin kóterý degenimiz ne? Ol bizdiń áleýmettik jaǵdaıymyyzdy kóterý degen sóz.

Biz salyqty kóbeıtemiz dep kásipkerlerimizdiń jaǵdaıyn nasharlatyp almaımyz ba?

Joq, osy jolǵy Salyq kodeksindegi ózgerister men tolyqtyrýlar jan-jaqty qarastyrylǵan. Salyq túzetýleri aldaǵy aılarda shamamen tamyz aıynda Parlamenttiń qaraýyna usynylady. Bul asa mańyzdy jobalardyń biri bolǵandyqtan jan-jaqty talqylaýlar júrgiziledi. Oǵan «Atameken» kásipkerler palatasynyń ókilderi shaqyrylady. Olar kásipkerlerimizdiń múddesin qorǵaıdy. Osy jerde aıta keteıin, biz memleketten bárin tegin ala beremin degen túsinikti qoıýymyz kerek. Eger kásipker tabys taýyp otyr ma, onda oǵan salyq tóleýi tıis. Salyq ashyqtyǵy bolýy qajet. Ózińiz bilesiz, Astanada ortashadan joǵary turatyn adamdardyń kópshiliginiń qosymsha jalǵa beretin páterleri bar.  Olar ol úshin salyq tólemeıdi, biraq úlken tabys taýyp otyr. Osy sıaqty máseleler baqylaýǵa alynyp, salyqtyń jańa normalary kóleńkeli ekonomıkaǵa tosqaýyl jasaýy tıis. Men bul jerde saıajaıda ósirgen jemis-jıdegin kóshede satyp kúnin kórip otyrǵan adamdar týraly emes, jalpy úlken kóleńkeli ekonomıka jaıynda aıtyp otyrmyn. Sondyqtan osy máselelerdiń bárin zań aıasynda sheshýimiz kerek. Árıne, búdjetti tek salyqty kóterý arqyly sheshý durys emes. Ekonomıkany saýyqtyrý kerek. Ónim óndirý salasyn damytýymyz kerek. Bizdiń partıanyń negizgi bastamasy bolyp sanatyn Agrobank, Azyq-túlik qaýipsizdigi sıaqty máselelerdi naqty qolǵa alǵan durys. Biz álemdi moıyndata alatyn taza, ekologıalyq ónimder shyǵarýǵa múmkindigimiz de áleýetimiz de jetedi. Eshtemeni jańadan oılap tabýdyń qajeti joq. Bilim men ǵylymdy da damytýymyz kerek. Búdjettiń biraz bóligin bilim-ǵylymǵa jumsap jatyrmyz. Biz Bolashaq baǵdarlamasy arqyly nemese Nazarbaev ýnıversıtetterine óte kóp qarajat bólemiz. Alaıda ókinishke oraı, biz onyń nátıjesin kórip otyrǵan joqpyz. Mysaly, kishkentaı ǵana Sıngapýr memleketin alaıyq, eshqandaı qazba baılyǵy joq el. Alaıda olar aqparattyq tehnologıalary arqyly álemdi aýzyna qaratyp, sodan qomaqty tabys tabýda. Olardyń fıshkasy aqparattyq tehnologıalar. Al bizdiń fıshkamyz aýyldyq ónimderi bolýy kerek. Árıne basqa baǵyttardy da damytý qajet dep bilem.

«HALYQTYŃ MÁSELESİNDE DOS, TANYS, TÝYS BOLMAÝY KEREK»

Depýtattyq saýaldaryńyz, aımaqtardy aralaǵan kezdegi turǵyndardyń aryz-shaǵymdarynyń Májiliste qaralýy týraly aıtyp berseńiz?

Bizdiń basty maqsatymyz sapaly zań shyǵarý. Zań sapaly bolý úshin biz halyqtyń ishin aralaımyz, jaǵdaıdy óz kózimizben kóremiz. Sondyqtan saılaýshymen únemi kezdesýge tıispiz. Meniń jetekshiligimde ózim jaqsy biletin Qorǵaljyn aýdany men Ulytaý óńiri. Uzaq aýyldarǵa erinbeı baryp, jaǵdaıdy óz kózimmen kórgendi jaqsy kórem. Sheshilgen de jáne sheshilmegen de másele bolady. Jalpy mende mynadaı taktıka. Birinshi, problema týyndaǵan jerge baryp saılaýshylarmen kezdesemin. Sosyn sol jerde sol óńirdiń ákimimen sóılesip, máseleniń betin ashyp alam. Eger másele olaı sheshilmese onda ol boıynsha Úkimetke depýtattyq saýal joldaımyn. Halyqtyń máselesinde dos, qurby, tanys, týys degen bolmaýy kerek. Sebebi bizdiń artymyzda halyq tur. Halyqtyń bizden basqa senim artary joq. Bir mysal aıtaıyn, Barshyn degen aýylǵa bardym. Qorǵaljynnan shyqqannan keıin Shubarkólge deıin 500 shaqyrym jer. Osy aralyqta qansha eldi mekende adamdar turady. Biraq ol jaqta janarmaı quıatyn beket joq. Onda turatyn halyq kólikterine janarmaı quıý úshin 100-degen shaqyrymdy artqa tastap, janarmaı tasıdy. Buryn bolǵan janarmaı beketi jabylyp qalǵan. Men oblys ákimine ótinish aıttym. Ákim  máseleni sheshemiz dep shyǵaryp saldy. Sosyn másele sheshilmegen soń men bul boıynsha Úkimetke depýtattyq saýal joldaýǵa májbúr boldym. Másele sheshemin tapty. Qansha halyq maǵan alǵysyn aıtyp jatyr. Mundaı faktiler kóp. Qaraǵandy oblysyna qaraıtyn Qulanótpes degen aýyl bar. Sol aýylda sý joq. Jańa sý qubyryna qarjy bólingen. Biraq ony oryndaıtyn merdiger kompanıa aqshany alyp, jumysty istemeı ketip qalǵan. Men ózim bul istiń basynda júrdim. Qazirge deıin másele sheshilgen joq. Muny da óz baqylaýyma alyp otyrmyn.  Sondyqtan men qolymnan kelgenshe bastalǵan isti aıaqtaýǵa, ózimniń saılaýshylaryma bergen ýádimdi oryndaýǵa tyrysatyn bolam...

«TAŃǴY SAǴAT 5-TEN TURAM»

Siz kópbalaly anasyz. Osy jumystardyń  barlyǵyna qalaı úlgeresiz?

Adam bolǵan soń bárine úlgerý kereksiń. Men depýtat bolsam da meniń úıdegi ana, áıel rólimdi eshkim almastyra almaıdy. Men negizi úlken áýlettiń úlken kelinimin. Bári maǵan qarap tur. Meniń kelindik mindetimdi de eshkim atqarmaıdy. Men negizi bárine úlgeremin. Mende taım-menedjment degen jaqsy jolǵa qoıylǵan. Men únemi tańǵysaǵat  5-te turam. Áıel bolǵan soń ózińe qaraý kereksiń oǵan da ýaqyt kerek. Meniń 4 balam bar. Eshqandaı meıramhana, eshqandaı aspaz balańa nemese kúıeýińe óziń sıaqty tamaq jasap bere almaıdy. Sebebi olar seniń kúıeýińniń jáne balalaryńnyń qandaı taǵamdardy jaqsy jeıtinin senen basqa eshkim bilmeıdi. Biraq qazirgi kómekshi tehnıkalyq quraldar bizdiń ómirimizdi aıtarlyqtaı jeńildetip otyr dep aıta alam. Áıeldiń jaýapkershiligi kóp, sondyqtan bárine úlgerýge mindettisiń. Bul meniń qolymnan kelip jatqan sıaqty.

 «Meıirim qushaǵy» komısıasynyń jumysy týraly aıtsańyz?

Aýyl partıasynyń ishinen «Meıirim qushaǵy» atty komısıany ashtyq. Bul meniń ıdeıam boldy... Qazir ár óńirde partıa janynan komısıa jumys jasaýda. Aýyldaǵy áıelder kez kelgen másele boıynsha osy komısıaǵa júgine alady. Onda barlyq másele boıynsha aqparattyq, konsýltatıvtik, qamqorlyq baǵyttarynda jumystar júrgizip jatyr. Endigi kezekte alys aýyldarǵa barmaqpyz. Jaqynda men ózim onyń ortalyq jıynyn ótkizdim. Qaladaǵy áıelderdiń kózderi ashyq, túri baǵdarlamalar bar. Negizi aýyldy jerlerde áıelderge qatysty zorlyq-zombylyq óte kóp kezdesedi. Ol kezde olar qaıda bararyn bilmeı jatady. Bizdiń komısıa osy baǵyttaǵy jumystardy da qamtıdy. 

Mazmundy áńgimeńizge rahmet!