Aýyldyń jyry men zaryn Úkimetke jetkizip júrgen sanaýly májilis depýttarynyń biri, Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesi Jıgýlı Daırabaev sý tasqyny kezindegi dıhandardyń problemasy, tozyǵy jetken eldi mekender jaıy, bos jatqan jerler, Parlamenttegi aýyl únine qatysty Ulys tilshisiniń birqatar suraǵyna jaýap berdi.

Jıgýlı Moldaqalyquly, ýaqytyńyzdy bólip bizge suhat bergenińizge redaksıa atynan zor alǵys bildiremin! Alǵashqy suraǵym qazir jáne bolashaqta asa mańyzdy bolatyn sý máselesine qatysty. Bárimiz biletindeı siz osy jyldyń basynda Úkimet janynan qurylǵan Sý keńesiniń quramyna kirdińiz? Osy keńes jumysy týraly tolyq aıtyp berseńiz?

Prezıdentimiz sý aınalasynda qordalanǵan túıinderdi sheshý maqsatynda Úkimetke tapsyrma berip, jeke mınıstrlik qurǵan bolatyn. Bul tek atqarýshy organnyń bir tarmaǵy ǵana. Muny qanaǵat tutyp otyra beretin bolsaq nátıje bolmaıtyny anyq. Mysaly, transshekaralyq ózenderdiń máselesinde Syrtqy ister mınıstrliginiń yqpaly qajet bolsa, sý júıelerin sıfrlandyrý baǵytynda bólek qurylymdaǵy vedomstvonyń kómegine muqtaj. Al sýdyń negizgi tutynýshysy bolyp esepteletin óndiris pen aýyl sharýashylyǵy basqa memorgandardyń quzyretinde. Budan bólek jańa tehnologıalardy jetik biletin sarapshylar qaýymdastyǵy men ǵalymdar bar emes pe? Minekeı, solardyń barlyǵynyń pikiri men usynystaryn biriktiretin, bir jerde talqylaıtyn arnaıy alqalyq orta kerek boldy. Osy turǵydan qurylǵan Sý keńesiniń qazirgi qolǵa alǵan jumystary júıeli ózgeristiń bir bóligi ǵana dep bilemin.

JAŃA SÝ QOIMALARYN SALÝ TRANSSHEKARALYQ ÓZEN SÝYNA TÁÝEKELDİ AZAITADY

Qazaqstan transshekaralyq ózen sýyna kiriptar. Bul máseleler bolashaqta qalaı sheshimin tabýy múmkin? Sosyn aýyl sharýashylyǵy jerlerin sýarýdaǵy túıinder týraly ne aıtasyz?

Sońǵy ýaqytta qýańshylyq problemasy tek ǵana Qazaqstanda emes, álemniń barlyq elinde baıqalýda. Onyń ústine jer sharyndaǵy halyq sanynyń kúrt ósýi, azyq-túlik daǵdarysyna ákelip soqtyratyny taǵy bar. Osyny eskergen  memleketter qol qýsyryp otyrmasy anyq. Qazaqstanǵa kiretin ózenderdiń bastaýyna ıelik etip otyrǵan Qytaı da, Ortalyq Azıadaǵy kórshilerimiz de bul táýekeldiń aldyn alatyny belgili. Demek olardyń árqaısysy sý qoryn jınaqtaıdy. Prezıdentimizdiń 20-ǵa jýyq sý qoımasyn jaqyn ýaqytta salý kerek degen tapsyrmasy esińizde shyǵar? Bul sý boıynsha basqa elderge degen táýeldilikti azaıtýdyń negizgi amaly. Sondyqtan da Úkimet Memleket basshysynyń tapsyrmasyn tez arada qolǵa alyp, osy baǵyttaǵy jumystardy údetýi tıis. Jáne de syrtqy saıasatta transshekaralyq ózender boıynsha pozısıamyzdy naqty aıqyndap alyp, kelisózderdi ıntensıvti túrde júrgizý qajet.

Aýyldaǵy sharýashylyqty ulǵaıtý úshin jer kerek. Negizgi ıgerilmeı jatqan aýyldyq jerler kóp pe?

Árıne, ıgerilmeı jatqan jerler óte kóp! Sol jerdiń barlyǵyn baıaǵydan beri óndiris aınalymyna jiberip, qolǵa alǵanda Qazaqstan agrarly derjava elderiniń qataryna enetin edi. Átteń,  bul baǵytta Úkimet aýyz toltyrarlyq nátıjege qol jetkize almaı júr. Onyń ústine ýrbanızasıa problemasy kadr tapshylyǵyna alyp kelýde. Egis alqaptaryn ıgerý jáne mal sharýashylyǵyn qolǵa alý úshin jumysshy kerek emes pe? Al halyq jappaı qalalarǵa kóship jatqanda munyń arty jaqsylyqqa apara qoımasy anyq. Meniń pikirimshe,  bul máseleni sheshýdiń eki sheshimi bar. Birinshisi – qolda bar óndiristi ıntensıvti júıege aýystyryp, jańa tehnologıalardyń arqasynda ónimdilikti ulǵaıtý. Ekinshisi – óndirispen aınalysamyn degen azamattarǵa meılinshe jaǵdaı jasaý, olardy yntalandyrý. Tek sonda ǵana bos jatqan jer, halyq ıgiligine aınalatyn bolady.

PREZIDENT SAILAÝYNA TÚSİP, JEŃİLİP QALǴANYMA ÓKİNBEIMİN

Siz 2022 jyly Prezıdent saılaýynda negizgi kandıdattardyń biri bolyp baq synadyńyz. Shyndyǵyn aıtý kerek, sol kezde sizdi kóbi «ekinshi Qosanov» degen pikir aıtty?

Men Prezıdent saılaýyna kandıdat bolyp tirkelip, alǵashqy kezdesýimdi ózimniń týǵan aýylymnan bastadym. Sol kezdesýde meniń jaqyn týys aǵam kóp adamnyń kózinshe «Jıgýlı, sen shynyńdy aıt, sen spektákl qoıyp, Qosanov sıaqty bolyp júrgen joqsyń ba? Erteń el-jurtqa kúlki, mazaq bolmaıyq» dep tótesinen aıtty. «Aǵa, men satqyn nemese bireýdiń rólin oınap júrgen joqpyn. Shamańyz kelse, meni qoldap daýys berińiz!» dedim men.  Mine, kezinde osyndaı áńgimeler aıtylǵan. Árıne, men eshkimniń aýzyna qaqpaq bola almaımyn ǵoı... «It úredi, kerýen kóshedi». Men shynymen prezıdent saılaýynda jeńiske jetkim keldi jáne bul isim úshin esh ókinbeımin. Sosyn men prezıdenttikke kandıdat bolyp, saılaýda jeńiske jetpeı qalǵanyma ókinip, sary ýaıymǵa da túsken joqpyn. Men saıasatkermin... Saıasatkerde jeńis te, jeńilis te bolady. Kersinshe men osy dodadan keıin kúsh aldym. Óz partıalastarymdy jigerlendirip, qaıta Parlament saılaýyna tústim. Ómirdiń ózi kúres...

Siz Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Agrarlyq máseleler komıtetiniń múshesiz. Qazir Parlament qabyrǵasynda júrip agrarlardyń jaǵdaıyn jaqsartý baǵytynda qandaı jumystar men jobalarǵa bastamashyl bolyp júrsiz?

Parlament Májilisinde «Aýyl» partıasy fraksıasynyń 8 depýtaty bar. Men solardyń birimin. Árqaısymyzdyń alǵa qoıǵan maqsatymyz bar. Ol– partıanyń saılaýaldy baǵdarlamasyn iske asyrý. «Aýyldyqtardy» qoldap, daýys bergen saýlaýshylardy umytpaıymyz kerek. Bizdiń tiregimiz – saılaýshylar. Sondyqtan saılaýaldy baǵadarlamamyzdyń ár tarmaǵyn oryndaýǵa mindettimiz. Maǵan júktelgen is –agrarly máselelerge qatysty zańnamalyq problemalardy sheshý. Negizgi jobamyz Agrarly bank qurý jáne azyq-túlik qaýipsizdigi týraly zań jobasyn daıyndap, onyń qabyldaýyna kúsh salý. Sondaı-aq fermerlerdiń nazyn tyńdap, olardy Úkimetke jetkizýmen aınalysamyn. Fraksıamyzdyń depýtattary tómengi palatadaǵy ár komıtette múshe bolyp otyr. Biri salyq máselelerimen shuǵyldansa, endi biri aýyldy eldi mekenderdiń problemasyn sheshýmen aınalysyp júr.

Bıylǵy kóktemgi egin egý naýqany sharýalar úshin qıynshylyqtar ákelýde. Bul baǵytta ne aıtar edińiz?

Ár kóktemgi egis naýqany – bizder úshin stress. Janar-jaǵarmaıdyń kólemi jete me? Olardy jetkizý júıesi qalaı bolmaq? Bekitilgen normatıv agrotehnologıalyq talaptardy oryndaýǵa jetkilikti me? Tuqymnyń sapasy ne bolady? Tyńǵaıtqyshtar qymbattady ma? Taǵy basqa osyndaı suraqtar árıne maza bermeıdi. Kóktemgi egis naýqyny kezinde taǵy bir másele - nesıe men sýbsıdıanyń durys bólinbeýi. Onyń ústine bıylǵy sý tasqyny sharýalardyń, aýyl turǵyndarynyń jaǵdaılaryn odan ári qıyndatyp otyr. Egetin tuqymy men maldary sý astynda qalyp zor shyǵynǵa ushyraýda. Onyń ústine egin salatyn ýaqytty eshqashanda kesheýildetýge bolmaıdy. Eger ýaqyttan sál kesh qalsańyz tıisti ónim ala almaı qalasyz. Sondyqtan da dál qazir fermerlerge jan-jaqty qoldaý qajet. Aıta bersek, problema kóp. Jaqynda ǵana Agrarlyq máseleler komıteti osy aıtylǵan ózekti máselelerdi talqyǵa salyp, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine tıisti talaptardy joldadyq.

QAZAQSTANDY AGRARLY DERJAVAǴA AINALDYRATYN ZAŃ SHYǴARÝ KEREK

Parlamenttegi «Aýyl» partıasynyń jumysy men partıa atynan daıyndalyp jatqan zań jobalar týraly aıtyp berseńiz?

Eń basty eki jobamyz bar dep aıtqan edim joǵaryda. Biri fermerlerdiń arzan qarajatqa degen qajettiligin sheshýge baǵyttalǵan Agrobank qurý bolsa, ekinshisi Qazaqstandy agrarly derjavaǵa aınaldyrýdy kózdeıtin azyq-túlik qaýipsizdigi týraly zań shyǵarý. Eki jobamyzdy qatar alyp kelemiz. Zańdardyń mátini men konsepsıasy daıyn. Dál osy shaqta solardy qaýymdastyqtarmen talqylap jatyrmyz. Ázirshe betalysymyz jaman emes sıaqty.

Sońǵy bolǵan Parlament saılaýynda «Aýyl» partıasy yqpaldy, aıtary bar saıası kúshke aınalǵanyn kórdik. Saılaýshylaryńyzdyń muń-múddesin, talap-tilegin Úkimetke jetkizýde qandaı jumystar atqarylýda?

Saılaýshylarymyzdyń kóp bóligi – óńirlerde turady. Olarmen tyǵyz baılanys partıamyzdyń fılıaldary arqyly júrgizilip jatyr. Muny qolǵa alý asa mańyzdy dep bilemiz. «Aýyl» parlamenttik partıaǵa aınalǵaly beri elektoratymyzdyń aıtarlyqtaı senimi kúsheıdi. Ózimizdi maqtaǵandaı bolmaıyn, biraq aýyldyń úni bıik minberden estile bastady. Sonymen qatar Úkimetke kóptegen máseleler boıynsha depýtattyq saýaldar joldanyp, tushshymdy usynystar engizildi. Eń negizgi jumysymyz – zań jobalaryn qabyldaý barysynda aýyl men agroónerkásip kesheniniń múddesin qorǵaý. Osy baǵytta birqatar zańǵa tolyqtyrýlar men ózgerister engizildi. Bizdi izdep kelgen azamattarǵa da esigimizdi aıqara ashyp, qabyldaýdamyz. Aldaǵy shilde men tamyz aılarynda óńirlerge is-saparǵa barǵanda osy jaıly tolyq aqparat beremiz dep otyrmyz.

«Aýyl» partıasynyń jumysy saılaýdan keıin qalaı ózgerdi?

Óz-ózimizge baǵa bergennen aýlaqpyn. Mundaıda saılaýshylar sóılegeni durys. Aıtatynym - ózgeris bar. Birqatar joba naqty iske asa bastady. Olarmen jaqyn tanysý úshin ortalyq apparatymyzǵa arnaıy qonaqqa shaqyramyz. Kelińizder.

 «KEPİİLDİKKE MÚLİK ÁKELİP, NESIE AL DA JUMYS İSTE» DEGEN QAǴIDA JARAMAIDY

Aýyldyń jaıyn sizden jaqsy biletin adam joq. Qazir tozǵan aýyldar kóp? Qaıtsek aýyl-aımaqty damyta alamyz? Sizdiń jeke pikirińiz?

Aýyl men aýyl sharýashylyǵy egiz uǵym. Men bul qaǵıdany únemi aıtyp kelemin. Agroónerkásip damymaı júıeli jumys bolmaıdy. Adamzatty alǵa jeteleıtin tek eńbek qana. Qolǵa ketpen-kúrek alamyn deıtin azamattarǵa tıisti jaǵdaı jasalýy tıis. «Kepildikke múlik ákelip, nesıe al da jumys iste» dep otyra berý jaramaıdy. Úkimet bul prınsıpten ketýi tıis. Sondaı-aq ınvestısıalyq jobalardy meılinshe aýylǵa qaraı burý kerek. Sonda ǵana aýyl damıdy.

QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Aýyl» partıasynyń múshesi Qaraqat Ábden «Ulys kz» tilshisine eksklúzıvti suhbat berdi.

 Prezıdenttik saılaýǵa qatystyńyz. Shyndyǵyn aıtý kerek osy kezden bastap halyq arasynda keń tanyla bastadyńyz. Jalpy Prezıdenttik saılaýda kandıdat bolyp, úlken dodaǵa qatysý sizge ne berdi?

Men Prezıdenttik saılaýǵa qatysqan kezde ózim úshin 3 nárseni dáleldegim keldi. Birinshi, men ózimniń qoǵamdyq jumystarymdaǵy ıdeıalarymdy joǵary minberden aıtqym keldi. Mysaly, men únemi kóterip júrgen ulttyq tárbıe qundylyqtarynyń mańyzdylyǵy jáne birqatar áleýmettik máselelerdiń aýqymdylyǵyn kórsetýge tyrystym. Ekinshiden, bizdiń qoǵamda barlyq adam úshin jol ashyq ekenin dáleldegim keldi. Áıelsiń be, ersiń be, qandaı otbasydan shyqtyń, qandaı tap ókilisiń bárine teń quqyq pen jaǵdaı jasalǵan. Bizde ádildik joq, áıelder saılaýǵa qatysa almaıdy degen syńarjaq pikirler bar. Osy pikirdi joqqa shyǵarsam dedim. Úshinshiden, men ózimniń jeke jolymdy salǵym keldi. Men óte qarapaıym otbasynan shyqqanmyn. Áke-sheshem qarapaıym zeınetkerler. Men osy deńgeıge ózimniń bilimim men eńbegimniń arqasynda jettim. Eger mende qandaı da bir sátsizdikter bolsa, oǵan tek ózim ǵana kinálimin. Sondyqtan adam qalasa ómirde bári bolady. Men Prezıdenttik saılaýǵa qatysý arqyly qazaq áıelderi de eshkimnen kem emestigin dáleldedim, kórsettim. Men emes menen keıingi áıelderge jańa jol ashtym dep bilem. Prezıdent saılaýyna túsý jáne onda jeńiske jetý árıne qıyn. Biraq men osy joldy tańdadym, bul meniń jolym.  Kelesi saılaýda barynsha myqty, barynsha ózine senimdi áıelder saılaýǵa qatysatyndyǵyna senimdimin. Men olarǵa jańa jol asha bildim dep esepteımin.

 Parlamenttegi minberdegi bir sózińizde basshylyq qyzmettegi áıelder sanyn 50 paıyzǵa jetkizý kerek degen bolatynsyz. Eger áıelderdiń kópshiligi basshy bolyp, qoǵamdyq jumysty arqasyna ilip alyp júrgende, otbasyndaǵy bala-shaǵasynyń tábıesin aqsatyp almaıdy ma?

Prezıdentimiz bıliktegi áıelderdiń úlesin 30 paıyzǵa jetkizý kerek degen tapsyrmasy bar.  Ázirge bıliktegi áıelder úlesi atalǵan mejege jetpeı otyr. Árıne ony eshqandaı nársemen retteı almaımyz. Jalpy bizdiń baǵytymyz áıelderdiń saıası belsendiligin arttyrý bolyp qala beredi. Menińshe, áıelder saıasatta kóp bolǵan saıyn bizdiń áleýmettik jaǵdaıymyz durystalady. Sebebi áıel qoǵamǵa ne kerek ekenin biledi. Ol ózin ǵana oılamaıdy, úıdegi balasyn, otbasyn, barlyq jaǵdaıdy jan-jaqty qarastyra alady. Sondyqtan da bılik júıesinde áıelderdiń kóbirek bolǵany durys. Turǵyndardyń 51 paıyzy áıelder. Proporsıa barlyq jerde bolý kerek. Biraq bizdegi bıliktegi áıelderdiń úles salmaǵy óte tómen. Máselen, Astanada ákimniń 5 orynbasary bar. Onyń birde-bireýi áıel emes. Astana 7 aýdan bar. Sol ákimderdiń ishinde birde-bir áıel joq. Tek bireń-sarań ákimniń áıel orynbasarlary bar.

Al saıasatta, qoǵamdyq jumystarda júrgen áıelder otbasyndaǵy negizgi jumysyn aqsatyp almaıdy ma degen suraqqa meniń ózimniń aıtarym bar. Qazaq áýelden «áıeldiń qyryq jany bar» dep tegin aıtpaǵan. Áıel bárine úlgeredi... Áıel árqashan bilimdi, saýatty bolýy tıis. Jetistikke jetken ananyń balasy da jetistikke jetedi. Jaqsylyqqa, jańashyldyqqa, bilimge talpynǵan áıeli bar qoǵam alǵa jyljıdy. Negizgi baǵyt sondaı bolý kerek. Árıne, tańdaý bolady... Biraq bilimsiz áıelden bilimsiz bala týady, odan bilimsiz qoǵam paıda bolady.

Áıelderdiń máselesine qatysty budan basqa da depýtattyq saýaldar joldap júrsiz. Sony tarqatyp aıtsańyz?

Depýattyq mandatymdy alǵannan beri osy baǵytta 9 depýttyq saýal joldadym. Saýaldarymnyń ishinde áıelderdiń basshylyq qyzmeti ǵana emes aýyldaǵy turǵyndar máselesin de kóterip júrmin. Elimizdegi búkil áıeldi alatyn bolsaq, sol áıelderdiń 42 paıyzy aýyldy jerlerde turady. Osy aýylda turatyn áıelder jumys istep, bızneske aralasqylary keledi. Olarǵa jeke baǵdarlama kerek. Sońǵy depýattyq saýalym osy baǵytta boldy. Aýyl áıelderiniń kásipkerligi úshin arnaıy memlekettik baǵdarlama bolýy tıis jáne oǵan erekshe kóńil bólinýi qajet. Aýyl áıelderine arnalǵan jeke shaǵyn granttar boldy, alaıda ol mardymsyz. Sonymen qatar olardyń bıznesti damytýǵa bankten nesıe alýǵa múmkindikteri az. Onyń ústine aýyldaǵy áıelderdiń bankterge kepilge qoıatyn múlikteri joq. Bir sózben aıtqanda biz aýyldaǵy áıelder kásibin dóńgeletýge tolyq múmkindik bermeı otyrmyz.

 «Aýyl» partıasynyń Parlamenttegi fraksıa jumysy týraly ne aıtýǵa bolady? Partıa Agrabank qurý jáne Azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý baǵytynda úlken baǵdarlama ázirlep jatyr. Siz aıtyp otyrǵan áıelder kásipkerligi bastamasy osy atalǵan jobalarda bar ma?

Qazir Agrabank jobasy jaqsy kóterilip júr. Bul «Aýyl» partıasynyń saılaýaldy baǵdarlamasynda bar joba. Eger biz atalǵan bankti qursaq azyq-túlik qaýipsizdigin jáne men aıtyp otyrǵan aýyldaǵy áıelder kásipkerliginiń kósh ilgeri bolýyna múmkindik ashamyz. Sebebi atalǵan sharýalardyń bári qarjymen retteledi. Qashan aýyl turǵyndary, aýyl áıelderi jeńildikpen nesıe alady, sol kezde bastap olardyń jumystary júretin bolady. Biz Agrobank qurýdyń kirisi men shyǵysyn eseptedik. Bank qurylsa odan tek biz utamyz. Tek aýyldy qarjylandyratyn bank qurý jobasyn kópshilik qoldaıdy.  Qazir jan-jaqty talqylaýlar júrip jatyr. Úlken joba bolǵandyqtan oǵan ýaqyt, janjaqty pysyqtaýlar qajet. Osy baǵytta da jumystar júrgizilýde. Azyq-túlikpen qamtamasyz etý de negizgi baǵyt bolý kerek. Qazir el búdjetin jer qoınaýynan alǵan munaı men gaz toltyryp tur. Erteń-aq munaı qory taýsylsa ne bolamyz?! Eger biz osyǵan senip otyra bersek, onyń arty jaqsylyqqa aparmaıdy.  Azyq-túlik baǵdarlamasy - ol bizdiń ekonomıkamyzdy qutqarýshy. Aýylda shirip jatqan teri men jún, taza ekologıalyq sút, et ónimderimiz, bıdaıymyzdy baǵalap, olardy óńdeý ónerkásibin damytsaq ǵana biz azyq-túlik qaýipsizdigin jasaı alamyz jáne ol ekonomıkanyń negizgi draıveri bolady.

«QARJY MÁSELESİ MÁZ EMES»

Siz Májilistiń Qarjy jáne búdjet komıtetiniń múshesisiz. Komıtette qazir qandaı mańyzdy zań jobalary qaralýda?

Memlekettiń ishki jáne syrtqy qaryzy krıtıkalyq jaǵdaıda tur... Mysaly, siz bankten qaryzdy alǵan kezde, sizde bir belgili baǵdarlama bolady. Alǵan qaryzdy mynda jumsaımyn, odan sondaı paıda túsedi degendeı. Onyń bir bóligin alǵan qaryzymdy qaıtarýǵa jumsaımyn degen sıaqty. Al bizde qazir osy sqema buzylǵan. Sebebi bizde óndiris joq, ónim shyǵarmaımyz. Bizdiń ekonomıka memlekettik qaryzdy qaıtaryp úlgermeı jatyr. Sondyqtan buǵan biz shyndap kirisýimiz kerek. Áli de kesh emes dep oılaımyn. Joǵaryda men aıtyp otyrǵan azyq-túlik qaýipsizdigi máselesin qolǵa alyp, tıisti óndiristerdi iske qosýǵa jan-jaqtan qoldaý jasaıtyn bolsaq, ekonomıka ońalady. Árıne, ol birden quıylyp keletin tabys bolmaıdy, biraq onyń nátıjesi men paıdasyn uzaq ýaqyt kóretin bolamyz.

 Búdjet tapshylyǵy qanshalyqty sezilýde?

Búdjet tapshylyǵy qatty sezilýde. Sebebi ózińiz biletindeı, bıylǵy jyl sý tasqyny bizdi kóp ábigerge saldy. Qanshama úı, jol tabıǵat apatynan buzyldy. Kóptegen mas basy qyryldy. Onyń bárin qalpyna keltirý kerekpiz. Osy baǵytta búdjetten mıllıondaǵan qarajat bólinip, kómek jasalyp jatyr. Bul da búdjet tapshylyǵyna óziniń áserin tıgizip otyr.

Jýyrda ýákiletti organdar Salyq kodeksiniń jańa tujyrymdamasyn tanystyrdy. Ózderińiz biletindeı, Memleket basshysynyń synynan keıin, jańa Salyq kodeksin jazý tujyrymdamasy men tásilderi ózgertildi. Bul óte durys qadam boldy. Bizdiń  Komıtetke azamattardyń, bıznestiń jáne memlekettiń múddesi tarazy basyna túsken úlken jaýapkershilik júktelip otyr, bul jerde tıimdi joldy tabý mańyzdy. Bizdiń boljamymyz boıynsha, jańa Salyq kodeksiniń jobasy Parlament Májilisine jaqyn arada kelip túsedi. Iaǵnı, jyl sońyna deıin aýqymdy jaýapty jumys kútip tur. Negizgi Salyq kodeksiniń jańa jobasy ótken jyldyń jeltoqsan aıynda kirýi kerek. Biz jańa salyq kodeksinde kásipkerlerge qatty salmaq túsirip jiberdik. Budan basqa kóptegen salyqtyq preferensıalar, salyqtyq jeńildikterdi bere bergenbiz. Ol kerek pe, kerek emes pe oǵan eshkim bas qatyrmaǵan. Eshqandaı onyń tujyrymdamasy bolmaǵan. Mysaly,  erkin ekonomıkalyq aımaqtaǵy kásiporyndar ne jerge, ne korporatıv salyq ne qosymsha qun salyǵyn tólemeıdi. Olar tabys taýyp jatyp, bir kúni jabylyp qaldy. Ol jerden biz ne taptyq? Bul bir ǵana mysal, osy tıptegi jaǵdaılar óte kóp. Árıne, biz bıznesti oılaýymyz kerek. Biraq búdjet neniń arqasynda tolady. Salyq júıesi durys bolǵanda ǵana búdjet tolady. Biz Qarjy jáne búdjet komıteti osy máseniń zańnamalyq negizderin qamtamasyz etedi. Burynǵy Salyq kodeksiniń jobasy týraly men eshqandaı pikir bildirgen joqpyn. Sebebi onyń olqylyqtary óte kóp. Al bul jolǵy jobada búdjet kirisin arttyrý baǵyttarynda kóptegen qyzyqty  ári mańyzdy usynystar bar. Keıbir jerlerde salyq jeńildikteri alyp tastaý, keı jerinde salyqtardy biriktirý baǵyttary qarastyrylǵan.  Búdjet kiristiligin kóterý degenimiz ne? Ol bizdiń áleýmettik jaǵdaıymyyzdy kóterý degen sóz.

Biz salyqty kóbeıtemiz dep kásipkerlerimizdiń jaǵdaıyn nasharlatyp almaımyz ba?

Joq, osy jolǵy Salyq kodeksindegi ózgerister men tolyqtyrýlar jan-jaqty qarastyrylǵan. Salyq túzetýleri aldaǵy aılarda shamamen tamyz aıynda Parlamenttiń qaraýyna usynylady. Bul asa mańyzdy jobalardyń biri bolǵandyqtan jan-jaqty talqylaýlar júrgiziledi. Oǵan «Atameken» kásipkerler palatasynyń ókilderi shaqyrylady. Olar kásipkerlerimizdiń múddesin qorǵaıdy. Osy jerde aıta keteıin, biz memleketten bárin tegin ala beremin degen túsinikti qoıýymyz kerek. Eger kásipker tabys taýyp otyr ma, onda oǵan salyq tóleýi tıis. Salyq ashyqtyǵy bolýy qajet. Ózińiz bilesiz, Astanada ortashadan joǵary turatyn adamdardyń kópshiliginiń qosymsha jalǵa beretin páterleri bar.  Olar ol úshin salyq tólemeıdi, biraq úlken tabys taýyp otyr. Osy sıaqty máseleler baqylaýǵa alynyp, salyqtyń jańa normalary kóleńkeli ekonomıkaǵa tosqaýyl jasaýy tıis. Men bul jerde saıajaıda ósirgen jemis-jıdegin kóshede satyp kúnin kórip otyrǵan adamdar týraly emes, jalpy úlken kóleńkeli ekonomıka jaıynda aıtyp otyrmyn. Sondyqtan osy máselelerdiń bárin zań aıasynda sheshýimiz kerek. Árıne, búdjetti tek salyqty kóterý arqyly sheshý durys emes. Ekonomıkany saýyqtyrý kerek. Ónim óndirý salasyn damytýymyz kerek. Bizdiń partıanyń negizgi bastamasy bolyp sanatyn Agrobank, Azyq-túlik qaýipsizdigi sıaqty máselelerdi naqty qolǵa alǵan durys. Biz álemdi moıyndata alatyn taza, ekologıalyq ónimder shyǵarýǵa múmkindigimiz de áleýetimiz de jetedi. Eshtemeni jańadan oılap tabýdyń qajeti joq. Bilim men ǵylymdy da damytýymyz kerek. Búdjettiń biraz bóligin bilim-ǵylymǵa jumsap jatyrmyz. Biz Bolashaq baǵdarlamasy arqyly nemese Nazarbaev ýnıversıtetterine óte kóp qarajat bólemiz. Alaıda ókinishke oraı, biz onyń nátıjesin kórip otyrǵan joqpyz. Mysaly, kishkentaı ǵana Sıngapýr memleketin alaıyq, eshqandaı qazba baılyǵy joq el. Alaıda olar aqparattyq tehnologıalary arqyly álemdi aýzyna qaratyp, sodan qomaqty tabys tabýda. Olardyń fıshkasy aqparattyq tehnologıalar. Al bizdiń fıshkamyz aýyldyq ónimderi bolýy kerek. Árıne basqa baǵyttardy da damytý qajet dep bilem.

«HALYQTYŃ MÁSELESİNDE DOS, TANYS, TÝYS BOLMAÝY KEREK»

Depýtattyq saýaldaryńyz, aımaqtardy aralaǵan kezdegi turǵyndardyń aryz-shaǵymdarynyń Májiliste qaralýy týraly aıtyp berseńiz?

Bizdiń basty maqsatymyz sapaly zań shyǵarý. Zań sapaly bolý úshin biz halyqtyń ishin aralaımyz, jaǵdaıdy óz kózimizben kóremiz. Sondyqtan saılaýshymen únemi kezdesýge tıispiz. Meniń jetekshiligimde ózim jaqsy biletin Qorǵaljyn aýdany men Ulytaý óńiri. Uzaq aýyldarǵa erinbeı baryp, jaǵdaıdy óz kózimmen kórgendi jaqsy kórem. Sheshilgen de jáne sheshilmegen de másele bolady. Jalpy mende mynadaı taktıka. Birinshi, problema týyndaǵan jerge baryp saılaýshylarmen kezdesemin. Sosyn sol jerde sol óńirdiń ákimimen sóılesip, máseleniń betin ashyp alam. Eger másele olaı sheshilmese onda ol boıynsha Úkimetke depýtattyq saýal joldaımyn. Halyqtyń máselesinde dos, qurby, tanys, týys degen bolmaýy kerek. Sebebi bizdiń artymyzda halyq tur. Halyqtyń bizden basqa senim artary joq. Bir mysal aıtaıyn, Barshyn degen aýylǵa bardym. Qorǵaljynnan shyqqannan keıin Shubarkólge deıin 500 shaqyrym jer. Osy aralyqta qansha eldi mekende adamdar turady. Biraq ol jaqta janarmaı quıatyn beket joq. Onda turatyn halyq kólikterine janarmaı quıý úshin 100-degen shaqyrymdy artqa tastap, janarmaı tasıdy. Buryn bolǵan janarmaı beketi jabylyp qalǵan. Men oblys ákimine ótinish aıttym. Ákim  máseleni sheshemiz dep shyǵaryp saldy. Sosyn másele sheshilmegen soń men bul boıynsha Úkimetke depýtattyq saýal joldaýǵa májbúr boldym. Másele sheshemin tapty. Qansha halyq maǵan alǵysyn aıtyp jatyr. Mundaı faktiler kóp. Qaraǵandy oblysyna qaraıtyn Qulanótpes degen aýyl bar. Sol aýylda sý joq. Jańa sý qubyryna qarjy bólingen. Biraq ony oryndaıtyn merdiger kompanıa aqshany alyp, jumysty istemeı ketip qalǵan. Men ózim bul istiń basynda júrdim. Qazirge deıin másele sheshilgen joq. Muny da óz baqylaýyma alyp otyrmyn.  Sondyqtan men qolymnan kelgenshe bastalǵan isti aıaqtaýǵa, ózimniń saılaýshylaryma bergen ýádimdi oryndaýǵa tyrysatyn bolam...

«TAŃǴY SAǴAT 5-TEN TURAM»

Siz kópbalaly anasyz. Osy jumystardyń  barlyǵyna qalaı úlgeresiz?

Adam bolǵan soń bárine úlgerý kereksiń. Men depýtat bolsam da meniń úıdegi ana, áıel rólimdi eshkim almastyra almaıdy. Men negizi úlken áýlettiń úlken kelinimin. Bári maǵan qarap tur. Meniń kelindik mindetimdi de eshkim atqarmaıdy. Men negizi bárine úlgeremin. Mende taım-menedjment degen jaqsy jolǵa qoıylǵan. Men únemi tańǵysaǵat  5-te turam. Áıel bolǵan soń ózińe qaraý kereksiń oǵan da ýaqyt kerek. Meniń 4 balam bar. Eshqandaı meıramhana, eshqandaı aspaz balańa nemese kúıeýińe óziń sıaqty tamaq jasap bere almaıdy. Sebebi olar seniń kúıeýińniń jáne balalaryńnyń qandaı taǵamdardy jaqsy jeıtinin senen basqa eshkim bilmeıdi. Biraq qazirgi kómekshi tehnıkalyq quraldar bizdiń ómirimizdi aıtarlyqtaı jeńildetip otyr dep aıta alam. Áıeldiń jaýapkershiligi kóp, sondyqtan bárine úlgerýge mindettisiń. Bul meniń qolymnan kelip jatqan sıaqty.

 «Meıirim qushaǵy» komısıasynyń jumysy týraly aıtsańyz?

Aýyl partıasynyń ishinen «Meıirim qushaǵy» atty komısıany ashtyq. Bul meniń ıdeıam boldy... Qazir ár óńirde partıa janynan komısıa jumys jasaýda. Aýyldaǵy áıelder kez kelgen másele boıynsha osy komısıaǵa júgine alady. Onda barlyq másele boıynsha aqparattyq, konsýltatıvtik, qamqorlyq baǵyttarynda jumystar júrgizip jatyr. Endigi kezekte alys aýyldarǵa barmaqpyz. Jaqynda men ózim onyń ortalyq jıynyn ótkizdim. Qaladaǵy áıelderdiń kózderi ashyq, túri baǵdarlamalar bar. Negizi aýyldy jerlerde áıelderge qatysty zorlyq-zombylyq óte kóp kezdesedi. Ol kezde olar qaıda bararyn bilmeı jatady. Bizdiń komısıa osy baǵyttaǵy jumystardy da qamtıdy. 

Mazmundy áńgimeńizge rahmet!

 «Ónege» Otbasy, Densaýlyq jáne Baqyt Ortalyǵy» JSHS-nyń dırektory, medısına ǵylymdarynyń kandıdaty, áleýmettik jumystar PHD doktory Jazıra Tursynbekovamen suhbat

Áleýmettik jumys júıesin damytý

- Jazıra Jumabekqyzy, ózińiz basqarǵan «Ónege» qaýymdastyǵy elimizdegi áleýmettik qyzmet kórsetý júıesin jetildirý maqsatynda áleýmettik jumyspen aınalysatyn 30 myńnan astam mamandardyń basyn biriktire otyryp, mınıstrliktiń qoldaýymen 3 myńdaı mamandy oqytty. Osy týraly aıta ketseńiz?

- Osydan birneshe jyl buryn elimizdegi bilikti psıhologtar, balalardyń quqyǵyn qorǵaý mekeme qyzmetkerleri, áleýmettik qyzmetterge qatysy bar kóptegen ókimettik emes uıymdardyń basshylarynan qurylǵan sarapshylarmen bas qosyp, sonda túrli qıyndyqtarǵa tap bolyp jatatyn otbasyn qalaı qorǵap qoldaımyz, qıyn jaǵdaılardan qalaı alyp shyǵamyz degen saýaldar tóńireginde másele kóterip talqyladyq. Sol basqosýda elimizdegi áleýmettik qyzmetterdi damytý jáne sol áleýmettik qyzmet kórsetetin júıede jumys isteıtin áriptesterimizdiń biliktiligin joǵarylatý kerektigin túsinip, jańa qaýymdastyqtyń negizin qaladyq. Elimizde áleýmettik jumyspen aınalysatyn 30 myńnan astam maman bar. Olarǵa densaýlyq saqtaý salasynyń mamandary, meıirbıkelerdiń keıbir kategorıalary, áleýmettik qyzmetkerler, halyqty áleýmettik qorǵaý júıesi jáne halyqty jumyspen qamtý ortalyǵynyń mamandary, ákimshiliktegi áleýmettik qamtamasyz etý bólimi, bilim salasy mamandary, mekteptegi áleýmettik pedagogtar jáne quqyq qorǵaý ortalyqtaryndaǵy ýchaskelik polısıa qyzmetkerleri, jasóspirimder jumystary boıynsha ınspektorlar t.b. kóptegen mamandar jatqyzylady. Qarap otyrsaq, atalmysh maman ıeleri ár túrli salada qyzmet etip jatqandarymen, negizgi maqsattary bir. Olar ár salada óz mindetterin barynsha jaqsy atqaryp jatqandarymen, elimizdegi halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy esh ózgerissiz, qordalanyp kele jatqan máseleler áli kúnge deıin sheshimin tappaı, baıaǵy jartas sol jartas kúıinde qalýda. Osylardyń bárine zer sala otyryp, shet eldik tájirıbelerge súıene kele, bizge áleýmettik jumystarmen aınalysatyn qaýymdastyqtyń kerek ekenine kóz jetkizdik. Negizgi maqsatymyz – áleýmettik qyzmet atqaratyn ár saladaǵy mamandardyń bastaryn biriktirip, bir shańyraqtyń astyna jınaı otyryp, júıeli túrde birlese jumystar atqaryp, halyqqa qyzmet kórsetý isin jetildirý. Qurylǵannan beri mınıstrlikterdiń qoldaýymen respýblıka boıynsha 3 myńǵa jýyq mamandardy oqyttyq.

 «Elimizge bilikti keıs-menedjerler óte qajet»

  - Kóptegen damyǵan órkenıetti elderde óndiristik tájirıbeden ótken mamansyz, ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizgen ǵalymsyz. Sizdi qaı eldiń «áleýmettik jumys» júıesi qaıran qaldyrdy?

- Bizdiń qoǵamda «áleýmettik jumys» degende múldem basqasha túsinik qalyptasqan. Áleýmettik jumystary keńinen damyǵan, adamǵa qyzmet kórsetý sapasy jaqsy qalyptasqan memleketterdiń bárinde «áleýmettik jumys» júıesi jaqsy damyǵan. Mysaly, Skandınavıa - sondaı elderdiń qatarynda. Ondaı memleketterde áleýmettik qyzmetkerdiń mártebesi - qalalyq prokýrordykimen birdeı. Máselen, áleýmettik qyzmetker myna úı kesheniniń mańaıyna jańa qurylym salýǵa ruqsat etpeımin dese, onymen ákimshilik sanasady. Árıne, osyndaı dárejede bolý úshin maman – otbasynyń qajettilikterin biletin, ony anyqtaı alatyn, bilikti bolýy qajet. Bizdiń elge de osyndaı bilikti mamandar kerek.

- Bilikti áleýmettik qyzmetkerlerdiń qyzmet júıesi qandaı bolmaq?

- Olar 2019 jyly mınıstrlik ázirlegen ár azamattyń áleýmettik jaǵdaıyn saralap beretin «Áleýmettik kartadan» JNN engizý arqyly kóptegen maǵlumattar alǵannan soń, otbasyna baryp, kózbe-kóz tildesip anyqtaıdy. Otbasy múshelerimen áńgimelesý arqyly maǵlumattardy tolyqtyra túsedi. Eresekter bolsa, olardy áriptesterinen, kórshi-qolańnan surap degendeı jan-jaqty zertteıdi. Al balalar bolsa, olardyń ál-aýqatyn anyqtaýdyń da ózindik jeke ınstrýmentteri bar. Balanyń biliktiligi, densaýlyǵy, belsendiligi, ózgelermen qarym-qatynasy, tárbıeliligi, mádenıeti – bári-bárin tekseredi. Biz shet elderde kópten beri jumys istep kele jatqan osy júıe negizinde mamandardy oqyttyq. Osyndaı áleýmettik mamandardy keıs-menedjer dep ataıdy. Elimizge bilikti keıs-menedjerler óte qajet.

- Bizdiń memleket halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa barynsha qoldaý kórsetetin elderdiń qataryna jata ma?

- Árıne, bizdiń ókimet halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa eshqashan qarajat aıamaǵan elderdiń biri. Qarap otyrsańyz, elimizde halyqtyń densaýlyǵy, bilimi, áleýmettik jaǵdaıyn kóterý syndy maqsattarǵa jylyna qanshama trıllıon aqshalar bólinýde. Germanıanyń ózinde mundaı salalarǵa osynshama kóp qarajat bólinbeıdi. Ókinishtisi, bizdiń bul salalar soǵan qaramastan áli kúnge deıin jaqsy kórsetkishterge ıe bola almaı keledi. Osyǵan qarap otyryp, ókimetke de kómektiń kerektigin baıqaısyz. Qaýymdastyqty qurǵanda sol maqsatty da negizge alǵanbyz.  

 «Tıran» azamattarymyz nege kóbeıip ketti?

- Ústimizdegi jyldyń 16-maýsymynda kúshine engen otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qarsy Zań áli kúnge deıin el arasynda qyzý talqylanýda. Osy zań qabyldanǵannan beri áleýmettik jelilerden otbasynda zorlyq-zombylyq kórip kelgen áıelderdiń kóp ekenine kóz jetkizýdemiz. Nege mundaı «tıran» er azamattarymyz kóbeıip ketti?

-   Sarapshylar bizder ózara osy zańdy talqylaý barysynda oǵan  ózgerister engizý kerek degen oıǵa keldik. Árıne, bes jyldan beri talqylanyp kelgen Zańǵa jaqsy ózgerister engizilip, qabyldanǵany durys boldy. Otbasylyq zorlyq-zombylyqqa tózip kelgen kóptegen áıelderdiń kózin ashyp, oıatty. Qurban bolyp júrgen áıelder men balalarǵa járdem boldy. Biraq, onyń teris jaqtaryn eskermeı qalǵanymyz  ókinishti. Sol jaǵynan Zańǵa mehanızmder engizýimiz kerek. Shynaıy statısıkaǵa súıener bolsaq, qazir myna Zańǵa qarap qorytyndy jasasaq, bizdiń eldegi otbasylyq zorlyq-zombylyq 90 paıyzdy qurap otyrǵanyn kóremiz.

Sondaı-aq, Qylmystyq Kodeks «Densaýlyqqa qasaqana jeńil zıan keltirý» degen jańa bappen tolyqty. Ondaı qylmysqa barǵandar 200AEK deıin aıyppul tóleıdi, nemese sol mólsherde túzeý jumystaryna, ne 200 saǵatqa deıin qoǵamdyq jumystarǵa tartylady. Olarǵa kelispese, 50 táýlikke qamalady. Al «Uryp-soǵý» baby boıynsha, ıaǵnı «tán aýrýyna ushyratqan, biraq densaýlyqqa jeńil zıan keltirýge alyp kelmegen uryp-soǵý nemese ózge de zorlyq-zombylyq áreketterin jasaý» syndy jaǵdaı oryn alsa da jaza qoldanylady. Ondaıdyń jazasy 80 AEK deıin aıyppul ne sol mólsherde túzeý jumystary, ne 80 saǵatqa deıin qoǵamdyq jumystarǵa tartý, ne 25 táýlikke deıin qamaýǵa alynady. Baıqasańyz, Zań qatal. Eskeretin jaıt, bul jerde kóptegen jazyqsyz adamdar da qamalyp ketýi múmkin. Biz sol jaǵyn oılamadyq. Mysaly, quqyq qorǵaý organdarynyń sarapshylaryn tyńdasańyz, qazirgi tańda bir quqyq qorǵaý bólimshesine kúnine 20-40 qońyraý kelip túsýde. 30-40 jyl otasqan azamattarynyń atyna da aryz túsirip jatqan áıelder qanshama. Zorlyq-zombylyqty zertteıtin ǵalymdardyń aıtýynsha, mundaı jaǵdaıda psıhıkalyq zorlyq-zombylyq kórsetýshiler kóbine eskerilmeı qalady.       

- Naqty mysaldarmen túsindire ketseńiz...

- Biz birde áriptesterimizben birge Shymkenttegi «Qyzyl-aı» qoǵamy qoǵamdyq birlestiginiń otbasylyq zorlyq-zombylyqqa dýshar bolǵan áıelderdi ornalastyratyn ortalyǵyndaǵy 650 áıelge saýalnama júrgizdik. Onda tek qana Shymkent oblysynyń ǵana emes, Qyzylorda, Jambyl, Atyraý, Aqtaý, Aqtóbe óńirlerinen kelgen qyz-kelinshekter de boldy. Aralarynda teris dinı aǵymdarynyń qurbandary da bar. Sarapshylar júrgizgen saýalnamanyń qorytyndysyn shyǵarý barysynda, ókinishke qaraı, áıelderdiń 70-75 paıyzy ózderiniń joldastaryna psıhıkalyq zorlyq-zombylyq kórsetip kelgenderin bilmeıtinin anyqtady. Shynaıy zorlyq-zombylyqtyń qurbandary 10 paıyzdan aspady. Jáne basqa da damyǵan elderdiń turmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty statısıkasyna úńiler bolsaq, shynaıy 100 jaǵdaıdyń 10 paıyzy ǵana naǵyz abúzerlikti kórsetedi. Ol degenimiz psıhıkalyq aýytqýy bar, óz-ózine jaýap bere almaıtyn, qatigezdikpen aıýandyqqa baratyn azamattardyń is-áreketteri. Qanshama elderdegi zertteýler qorytyndysy osy 10 paıyzdan aspaı keledi.

Sonda qalaı, bizde qalaısha abúzerlik oqıǵalar kún sanap kóbeıip tirkelip jatyr degen saýal týyndaıdy? Osy jerde biz oılanýymyz kerek. Bálkim, bizdegi jaǵdaılar otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq emes, otbasyndaǵy urys-keris bolar. Otbasy bolǵannan soń «ydys-aıaq syldyrlamaı turmaıdy». Ár otbasyndaǵy urys-keriste jappaı er azamattyń qolyn qaıyryp ustatyp qamata berýge bola ma? Bolmaıdy. Bul máselede de bizge bilikti áleýmettik qyzmetkerler kerek. Qońyraý túsken boıda ýchaskelik polısıa  qyzmetkerleri oqıǵa bolǵan orynǵa baryp, jábirlenýshiniń aryzyn alady. Sol negizde joldasyn qamaýǵa alady. Eger aryzyn qaıtaryp alatyn bolsa, aıyppul tóleıdi. Ýchaskelik polısıa qyzmetkeri jan-jaqty zertteý jumystaryn júrgizbeıdi, anketalyq saýaldar qoımaıdy. Al áleýmettik qyzmetker ózi zańger, ózi pedagog, ózi dáriger, ózi advokat, ózi psıholog bolǵan soń aldymen protokol jasaıdy. Eki tarapqa da túrli saýaldar qoıa otyryp, anketa alady. Basqa da mamandar kerek bolsa, shaqyrtady. Eger de bilimderi jetkiliksiz, zańdardan habary joq jas otbasylar bolsa, olarǵa zańdardy túsindiredi. Osylaı jan-jaqty kómek qolyn sozady. Ózara durys dıalogqa kele almaı júrgen erli-zaıyptylarǵa bir-birine ózderiniń talaptaryn dıplomatıalyq túrde jetkizý kerektigin aıtyp eskertedi. Birinshi protokoldy osylaı toltyryp, ekinshide arnaıy komısıamen kelip toltyratyndaryn aıtyp túsindiredi. Keıin bir aıdan úsh aıǵa deıin baqylaý jumystaryn jasaıdy. Osy aralyqta kimniń fızıkalyq abúzer, kimniń psıhıkalyq abúzer ekendigi belgili bolady. Fızıkalyq abúzerlerdiń is-áreketi birden kózge kórinip qalady. Al psıhıkalyq abúzerlerdiki kórine bermeıdi. Bálkim áıeli er azamatyn kemsitip, sózben namysyna tıetin shyǵar. Bálkim, áıeldik mindetin atqarmaıtyn shyǵar. Osylardyń bárine dıagnostıka jasaý arqyly anyqtap alýymyz kerek. Tek bir ýchaskelik polısıa qyzmetkeriniń moınyna bárin ilip qoımaı, mamandandyrylǵan kózqaraspen dıagnostıka jasalynyp, shynaıy zorlyq-zombylyq pa, álde otbasylyq urys-keris pe ekeni anyqtalýy kerek. Sodan keıin ǵana sheshim shyǵarylsa, durys bolmaq.   

 Bıyl úılengen árbir ekinshi jup ajyrasýda

- Eger jańa Zańǵa ózgertýler engizbesek, onyń tıgizer zardaby qandaı bolmaq?

- Eger Zań osy qalpymen kete beretin bolsa, ajyrasatyndardyń sany kóbeıedi. Máselen, byltyrǵy jylmen salystyrǵanda bıylǵy jyl ajyrasqandardyń sany eki-úsh esege kóbeıip ketti. Ótken jyly úılengen árbir úshinshi jup ajyrassa, bıyl úılengen árbir ekinshi jup ajyrasýda. Eń qorqynyshtysy, nekelesý sany eki ese tómendegen. Ol tómendese ne bolatynyn bilesiz be? Týý kórsetkishi tómendeıdi. Biz Eýropanyń halyq sanyna kúlip keldik, on jyldan soń bizdiń olardyń aıaǵyn qushyp qalmaýymyzǵa kim kepil?! Shynaıy olardyń statısıkasy boıynsha halqynyń 35 paıyzdan astamy 70-ten asqan qarttar. Ózińiz oılap kórińizshi, árbir úshinshi adam qart kisi. Oılasańyz, qandaı qorqynyshty. Al bizdiki 11 paıyz dep keýdemizdi urdyq, al týý kórsetkishi tómen bolsa on jyldan soń ne bolmaqpyz? Ol memleketke salmaq bolady. Olardy kim asyrap baǵady? Zeınetaqylaryn kim tóleıdi? Kim? Al qazir Eýropany qutqaryp jatqan Palestına, Iran, Iraktan kelip jatqan bosqyndar... Bul birinshi jaǵdaı.

Ekinshiden, er azamattarymyzdy jappaı qamata bersek ne bolmaq? Bas bostandyǵynan aıyrylǵan azamattardyń sany kóbeıedi. Olardyń kóbeıýi – memleketke úlken salmaq. Olardy asyrap, baǵý kerek. Olardy túrmeden shyqqannan soń, qaıtadan áleýmettendirý kerek. Jumysqa ornalastyrý qajet. Olar óz otbasylaryna qaıta baryp qosyla ala ma, joq pa? Ósh alý, kek alý syndy jaǵdaılar da oryn alýy múmkin. Statısıka boıynsha sondaı boljamdar bolady. Sondyqtan da bizdiń, ıaǵnı áleýmettanýshylardyń  kózqarasy boıynsha bul zańǵa mehanızmder engizý kerek. Bulaı tıse terekke, tımese butaqqa dep zań qabyldaýǵa bolmaıdy.

- Suhbatyńyzǵa rahmet!

Avtory: Mara KELES