Кейінгі 30 жылда биік мінбердің бәрінен айтылатын ең асқақ ұран «тұрақтылықты қамтамасыз ету» дейтін жаттанды сөз болды. Дау жоқ, тұрақтылық – кез келген елдің тіршілігіне ауадай қажет құбылыс. Бірақ оның қажеттігін сөзбен дәріптеп, оймен өлшеу бар да, іргесін іспен бекіту бар. Бізде осылардың алғашқысы басым сипат алып, кейінгісі кенже қалғанын Жаңаөзен және Қаңтар оқиғалары көрсетіп кетті.
Өз тарихында осындай ауыр кезеңдерді өткерген тәуелсіз Қазақстанның ендігі тұрақтылығына қандай құбылыстар мен факторлар кері әсер етуі мүмкін? Біз бұл сұрақты ет пен сүйектен жаралған сарапшыларға емес, жансыз жасанды зейінге қойып көрдік. Өйткені ел алдында жүрген сарапшы біткеннің тұрақтылық туралы айтқан пайымдары интернетте толып тұр. Жасанды интеллект осы мол мәліметтің ішінен қандай мәйек сүзіп шығаратыны қызық болды.
Сонымен, жасанды зейін Қазақстан тұрақтылығына қандай құбылыстардан қауіп көреді?
ChatGPT-дің пайымдауынша, елдің тұрақтылығына сызат түсіре алатын төрт қатер бар.
Біріншісі – экономикалық қатер.
«Қазақстан табиғи ресурстардың экспортына тәуелді. Әсіресе мұнай мен газдың экспортына кіріптар. Бұл оны қуат тасымалдаушы ресурстар бағасының алдында осал етеді. Экономиканы әртараптандыру және шикізат кірістеріне тәуелділікті қысқарту елдің басым бағыттары бола бермек», - деп жазады жасанды зейін.
Екінші қатер – әлеуметтік қырлар.
«Елде этникалық және мәдени алуандық бар. Бұл кейде шиеленістер көзіне айналуы мүмкін. Мұндай әр алуандықты басқару ұдайы бақылау мен қолдауды қажет етеді», - делінген ChatGPT сараптамасында.
Үшінші қатер – саяси мәселелер.
«Постсоветтік кеңістіктегі елдердің әрқайсысында саяси өзгерістер түрлі деңгейде жүріп жатқандықтан елдің ішінде тұрақтылықты сақтау маңызды. Ол үшін құқықтық, институционалдық дамуды қамтамасыз етіп, азаматтардың құқығын қорғау, азаматтық қоғамды қолдауды қажет», - деп топшылайды жасанды зейін.
Төртінші қатер – халықаралық қатынастар.
«Қазақстан өзінің халықаралық мәртебесін нығайтып, өңірлік, халықаралық бастамаларға белсенді қатысуға ұмтылып келеді. Бұл түрлі халықаралық әрекет күштері мен қатысушылардың арасында теңгерімді саясат жүргізу қабілетін қажет етеді», - дейді ChatGPT.
Бұл тезистерді жаны жоқ, жасанды зейін айтып отырғанымен ет пен сүйектен жаралған, жаны бар ақыл иесі ретінде біз де келісеміз.
Әсіресе Қаңтар оқиғасы бұған дейін тұрақтылық туралы айтылып келген ұрандар мен пайымдардың шындықтан алшақ екенін көрсетті. Тұрақтылық экономиканың дамуына емес, экономикалық даму тұрақтылықтың орнығуына қызмет ету керек болғанын көріп отырмыз.
Қаңтар оқиғасынан кейін ел ішінде олигарх аталып кеткен қалталы қазақстандықтармен кездескен Президент Қасым-Жомарт Тоқаев елдің минералдық ресурстарын сатудан түскен кіріс азаматтар арасында әділетті бөліну керектігін айтты. Кейін бұл бастама «Әділетті Қазақстан» тұжырымдамасына ұласты. Ал жалпыұлттық референдумнан Конституцияға Қазақстан жерінің асты мен үстіндегі байлық халықтың меншігі екені туралы тармақ қосылды.
ChatGPT-дің «экономикалық қатер» дейтін категориясына осыны да қосуға болады. Ал ел экономикасының қазіргі құрылымын реформалап, әртараптандыру үшін саяси жігермен бірге қомақты қаражат керек. Бюджетінің шығысы кірісінен үлкен қазіргі Қазақстан үшін бұл межені еңсеру қиын мәселеге айналып барады. Бюджеттің тапшы тұсын жылдар бойы заңсыз иемделген активтерді мемлекетке қайтару арқылы толтыруға болады. Бұл мақсатпен Бас прокуратура жанынан тұтас құрылым жасақталып, жұмыс істеп жатыр. Былтырғы жылдың қорытындысында заңсыз активтерді қайтару қолға алынғаннан бері 1 млрд долларға жуық байлық мемлекет меншігіне өткені айтылған еді. Ал 2024 жылдың басынан бері 63 млрд теңге елге қайтқан. Жалпы ішкі өнімі 260 млрд долларға таяу Қазақстан экономикасы үшін 1 млрд доллар қосымша қаражат деген соншалық үлкен сома емес. Мұндай қаражатпен экономиканы әртараптандыру әзірге мүмкін емес. Әйтсе де, елдегі стратегиялық активтердің бәрін бойына шоғырландырған «Самұрық-Қазына» қорын реформалау бағытындағы жұмыстар экономиканы әртараптандыру жұмысы макроэкономикалық ауқымда қолға алынғанын көрсетеді.
Жасанды зейін елдегі этникалық және мәдени алуандық үнемі бақылау мен қолдауды қажет ететінін ескертіп отыр. Кейінгі кезде Қазақстан халқы ассамблеясын таратып жіберу туралы бастамалар әлеуметтік желіде өте танымал болғанына қарамастан мемлекеттің бұл институтты шашау шығармай ұстап отырғаны да осыдан.
Постсоветтік кеңістіктегі елдердің саяси даму деңгейі әр түрлі болуы тұрақтылыққа қалай әсер ететінін Ресей мен Украинадағы жағдайдан көруге болады. Батыстың демократияны ту еткен бағыты мен Мәскеудің амбициясы түйіспеуінен бірнеше жылға созылған соғыс жалғасып жатыр. Бұл орайда алаш көсемі Әлихан Бөкейхан айтты дейтін өсиет өзекті. Ресейге демократия келмейінше, қазақ даласы дамудың даңғылына түспейтінін болжаған қайраткер өзінің еркіндік жолындағы күресін Ресейді патшалық жүйеден азат етуге атсалысудан бастағанын тарихтан аян.
Қазақстанның халықаралық бастамаларға белсенді қатысуынан тұрақтылыққа қандай қатер төнуі мүмкін? Бұл жерде ChatGPT-дің Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы интеграция мен «Бір белдеу, бір жол» мегажобасының түпкі мақсатын, түркі интеграциясының шынайы әлеуетін, алпауыт экономикалардың кезек-кезек «С5+1» форматында форумдар өткізумен әуестеніп кеткенін меңзеп отырғаны белгілі.
Big Data-ның таңқаларлық өсуі
Бәрі Дижитал дәуір басталғалы бері адамзат жинаған мәліметтер жарылысынан басталады. Бұл әрине, компьютерлер санының көбеюімен, Интернетпен және біз өмір сүріп отырған әлемнен мәліметтер жинайтын технологиялардың пайда болуына байланысты. Мәліметтер өздері жаңадан ойлап табылған жоқ. Компьютер дәуірі мен мәліметтер базасынан бұрынғы қағаз жазбалар, архивтегі материалдар мәліметке жатады. Компьютерлер, электрондық кестелер, мәліметтер базасы сол мәліметтерді үлкен ауқымда сақтау мен ретке келтірудің әдісін берді. Аяқ астынан сізге мәліметтер «тышқанды» шырт еткізу қалуы арқылы қолжетімді бола қалды.
Дегенмен алғашқы кестелер мен мәліметтер базасынан бері ұзақ жол жүрілді. Мысалы бүгін, екі күнде жасалып жинақталатын мәліметтер адамзаттың 2000 жылдарға дейін жасалған, жиналған мәліметтерімен бірдей екен. Иә, иә әрбір екі күнде. 2020 жылдарда дижитал мәліметтер шамамен 5 ZB-дан (зетабайт) 50 ZB-қа ұлғаяды екен. 1 ZB = 1000000000000 GB.
Бүгін, біздің әрбір жасаған қадамымыз «дижитал із» қалдырады. тіпті дүкеннен бір зат алсаңыз, мұның бәрі мәлімет ретінде сақталып, қатталып қалады.
Яғни, біздің әрбір дижитал ісіміз «дижитал із» қалдырады, және олар автоматты түрде сізге білінбей жасалып көбейе береді. Интернетке шыққан сайын, GPS-ы бар смартфонмен жүрген кезде, әлеуметтік желіде достарыңызбен байланыста немесе чатта болғанда және сіз кімсіз, қайдансыз, қай салада, қандай компанияда жұмыс істейсіз, қай дүкеннен қандай зат аласыз, қай жеріңіздің ауырады, кіммен қарым-қатынастасыз, қандай сайттарға кіресіз, смартфоныңызда қандай қосымша бағдарламалар (apps) қолданасыз, отбасыңыз, мінез-құлқыңыз т.б. бәрін тізіліп, талданып сақтала береді. Интернеттің барлық беттеріндегі мәліметтер де «Big data». Олар Google-дің, Facebook-тің және тағы басқа алыптардың серверлерінде тұр, оған арнайы органдардың қолы жететіндігіне күмән жоқ. Сіз әртүрлі әлеуметтік желілер, қосымша бағдарламалардағы анкеталарды толтыру арқылы ол мәліметтерді жинауға өзіңіз көмектесіп жатырсыз. Google-ден бір сөзге іздеу салсаңыз, соның жарнамасы келесі бетте тұратынын байқаған шығарсыз. Содан-ақ сізді не қызықтыратынын біледі. «Big data»-дағы мәліметтер жиынтығы тек қана Лауһул Махфузға жетпейтін шығар.
Сонымен қатар, адамның емес ақылды құрлығы, машиналар да мәліметтердің көбеюіне үлес қосады. Олар бір-бірімен немесе үйдегі серверлер арқылы мәлімет алмасады. Үлкен зауыттардағы өндірістегі жабдықтардың көпшілігіне сенсорлар орнатылған, олар да бір-біріне мәліметтер жіберіп тұрады.
«Big Data» термині осы барлық мәліметтерді жинауға және соны адамзаттың өз мүддесіне әртүрлі салаларда қолдану қабілеттілігіне қатысты айтылады.
«Big Data» қалай жұмыс істейді?
«Big Data» мынадай принциптермен жұмыс істейді: бір мәселе, не бір жағдай туралы неғұрлым көп білсеңіз, соғұрлым сіз сенімді идеялар таба аласыз, әрі қарай не болатынын болжай аласыз.
Көп мөлшердегі мәліметтерді салыстыру, бұрын белгісіз болып келген жайттарды анықтауға, соңынан салмақты шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Көбінесе бұл жинақталған мәліметтердің негізінде жасалған моделдеу арқылы іске асырылады. Сол модель арқылы жағдайды имитациялап, берілген процесстердің шамаларын реттеу арқылы оңтайлы нәтижелерді көздейді. Бұндай процесстер автоматтандырылған.
Бұл орасан зор мәліметтерді жинау, анықтау, сұрыптау, саралау және өңдеу оңай шаруа емес, ол жасанды интеллекті мен машинамен оқыту арқылы іске асады. Жалпы «мәліметтерге» фотосуреттер, видео, аудиожазбалар, мәтіндер, мәліметтер базасы, сенсорлардың түскен көрсетілімдер және т.б. жатады.
Big data қалай қолданылады?
Толассыз өсіп жатқан осы мәліметтер ағынын қазір біз осыдан біраз жыл бұрын ғана мүмкін болмаған әдістер арқылы өз қажетімізге жарата аламыз. Бұл әртүрлі саладағы бизнес әлеміне төңкеріс әкеледі, компаниялар өздерінің клиенттерінің қай сегментте, қандай тауарға сұраныс болатынын өте үлкен дәлдікпен болжай алады. Big Data сонымен қатар компанияларға өздерінің іс-қимылдарын әлдеқайда тиімді жасауға мүмкіндік береді.
Бизнестен тыс Big Data біздің өмірімізді әртүрлі жолдармен өзгертуге көмектеседі:
Медицинада өте үлкен дәрігерлік жазбаларды сараптау мен моделдеу арқылы ауруларды бастапқы кезеңінде анықтап және жаңа дәрілердің түрін жасауға мүмкіндік береді. Әртүрлі сенсорлардан келетін мәліметтерді жинап, саралау арқылы табиғи және техногендік аппатарды, жер сілкінуін алдын – ала болжап, дер кезінде шара қолдануға жағдай жасайды. Сонымен қатар соғыс жайындағы босқындарды бақылап, қорғауға, полиция күштерінің стратегиясын жасауға, күштерді дұрыс қолдануға, сол арқылы қылмыстардың алдын алуға көмектеседі.
Big Data туғызатын мәселелер
Big Data бізге бұрын түске де кірмеген идеялар мен мүмкіндер силай отырып, шешуін іздейтін мәселелерді де жүктейді:
Мәліметтердің конфиденциалдылығы. Жасалынып жатқан Big Data-ның ішінде біздің жеке өміріміз жайлы ақпараттар өте көп және олардың негізгі бөлігінің конфиденциалдылығын сақтауға біздің құқығымыз бар. Біз ыңғайлылық үшін персоналдық мәліметтерді ашамыз. Дегенмен, персоналдық мәліметтерді ашу мен ыңғайлылықтың балансын табуымыз керек. Мәліметтерді қорғау. Мысалы біз банкілерге онлайн банкинг қолдану үшін өзіміз жайында ақпарттарды береміз, бірақ олар қаншалықты қауіпсіз жағдайларда сақталады?
Егер мәліметтер кездейсоқ ашылып қалса, сол арқылы біреулердің ықпалына түсіп, дискриминацияға түсіп қалу қауіпі де жоқ емес.
Болашаққа қарасақ
Өмірімізді адам танымастай өзгеркен Big Data бүгін осындай болса, ертең не болмақшы? Мәліметтер көбейе береді, сараптау жүйелері технологиясы әрі қарай дами береді.
Бизнестің Big Data-ны қолдану қабілеті өте жоғары болуы шарт. Оны өздерінің стратегиялық активі ретінде қарастырған бизнестер ғана қалып, алдыға дамиды.
30 сәуірде Қазақстан криптографиялық стандартқа көшеді, оған сәйкес электрон цифрлық қолтаңба форматы өзгереді, деп хабарлайды Ulys ҚР Ұлттық куәландырушы орталығына сілтеме жасап.
Өзгерістер бойынша, ЭЦҚ-ның бір кілтіне көшу, яғни жеке және заңды тұлғаларға ҚР СТ МЕМСТ Р 34.10 – 2015 (МЕМСТ 2015) алгоритмінде ЭЦҚ-ның бір кілті беріледі, ол аутентификация үшін де, қол қою үшін де пайдаланылады.
Заңды тұлғалардың пайдалануына арналған ЭЦҚ кілттерінің мынадай талап етілмеген түрлерін қолжетімді тізімнен алып тастау жоспарланған:
"Қаржылық құжаттарға қол қою құқығы бар қызметкер";
"Кадр бөлімінің қызметкері".
"Жаңа МЕМСТ 2015 алгоритмін қолдау жаңартылған NCALayer арқылы қамтамасыз етіледі. Жаңа нұсқа шыққаннан кейін, қолданба автоматты түрде пайдаланушыға NCALayer жаңартуды ұсынады", - делінген хабарламада.
Мұндай келісімге Қазақстанның Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі делегациясының Оңтүстік Кореяға сапары барысында қол жеткізілді, деп хабарлайды Ulys 24KZ телеарнасына сілтеме жасап.
Делегация мүшелері 3 күн ішінде Корея үкіметінің мүшелерімен, ірі компаниялардың басшыларымен келіссөздер жүргізіп, Джей және Шинхан университеттерінде болды. Онда олар дәріске қатысып, дрондарды жасау үшін инженерлерді оқыту үдерісімен танысты. Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің мәліметінше, әзірге Қазақстанда екі университетте ғана дрондар кафедрасы бар. Енді Джей университетінің көмегімен тағы бір факультет ашылмақ. Кореялық профессорлар Қазақстанда дрон саласына қажетті мамандар даярлайтын болады.
«Джей академиясында жоғарғы сынып оқушыларынан бастап нақты өндірісте жұмыс істейтін адамдарға дейін арнайы соларға мамандырылған бағдарламалар бар. Соларды қолдана отырып, мамандарды дайындайтын боламыз. Алдағы уақытта Джей университеті Қазақстанға келіп, біздің университеттерімізді аралап, техникалық университеттерімізді, олардың ішінен өздеріне әріптес тандайтын болады. Нақты технологияларды бізге беруге компетенцияны бізге беруге дайын»- деді ҚР Өнеркәсіп және құрылыс вице-министрі Азамат Бейісбеков.
Сондай-ақ түркиялық тараптың да дрон технологиясы бойынша Қазақстанға көмектесетіні белгілі болды.
