Әлем елдерінің даму динамикасы мен халқының әл-ауқаты энергия тұтыну тиімділігіне тікелей тәуелді. Еліміздің энергетикалық қауіпсіздігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін атом электр станциясын салу мәселесі бір жылдан астам уақыт бойы мемлекеттік деңгейде талқыланып келеді. Стратегиялық нысан құрылысының қоршаған ортаға залалы, қауіпсіздігі мен ықтимал қатері, экономикалық тұрғыдан тиімділігі турасында дәйекті деректер мен сарапшылар пікірін ескеру маңызды.
АЭС- ел экономикасының елеулі катализаторы
Өркениет өріндегі елдердің тәжірибесіне зер салсақ, АЭС ел экономикасының екпінді дамуына соны серпін беретін катализатор рөлін сомдайды. АЭС ең алдымен энергетикалық тәуелсіздік пен тұрақтылықтың берік кепілі. Халық санының артуы мен үздіксіз ғылыми-техникалық прогресс нәтижесінде экономиканың өсімі сәйкесінше энергия тұтыну қарқынының артуы жаңа қуат көздерін жаңғыртуды талап етті. Ал АЭС дамыған елдердің экономикалық өсімін ешбір дау-дамайсыз, тәулік бойы және ауа райына қарамастан қолдайтын сала.
Қазақстан еншісіне уран шикізатының мол қоры тиесілі. Ал бұл болашақ АЭС үшін басты отын екенін ескеру қажет. Атом электр станциясының құрылысы қазіргі таңда Қазақстандағы басты қуат көзі көмір мен газға тәуелділікті айтарлықтай төмендетеді. Жапония ядролық қару мен алапат апаттан зардап шеккеніне қарамастан атом энергетикасын жандандыруға бет бұрғаны мәлім. Себебі отын-энергетикалық ресурстың қажетті көлемі болмауынан туындаған күрделі экономикалық ахуал мұнай-газ және көмір импортына тәуелділіктен арылуға итермеледі.
АЭС-тің табиғи қуат көздерінен басты айырмашылығы атом электр станциялары ауа-райына қарамастан тұрақты электр энергиясымен қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе үздіксіз энергияны талап ететін кешенді өнеркәсіптер мен ірі қалалар үшін өте маңызды.
Сондай-ақ энергия өндірудің экологиялық қауіпсіздігін сақтау үшін көмірсутек шикізатын тұтынуды шектейтін Париж келісімін жаһандық сипаттағы энергетикалық төңкерістің алғышарты деп анық айта аламыз. Қазақстан Париж келісімін ратификациялаған санаулы елдердің бірі. Мемлекет басшысы көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің 2060 жылға дейінгі стратегиясын бекіткен. Осыған байланысты ауаға шығарылатын көміртегінің мөлшерін қысқарту әрі нөлге жеткізу көзделген. Атом электр станциясының қоршаған ортаға тигізер әсері оң, ол ең ірі экологиялық таза энергия көзі ретінде бағаланады. Әрине бүгінде табиғи қуат көздерін өндіру бойынша бірқатар жобалар жүзеге асыр жатыр Алайда тұрақтылық пен тиімділік тұрғысынан бағамдасақ, атом электр станциясының әлеуеті аса зор
МАГАТЭ мәліметтері бойынша, АЭС әлемдегі электр қуатының шамамен 10 пайызын өндіреді. Қазақстан жан басына шаққанда көміртегі шығарындылары мөлшері жоғары ел ретінде есептеледі, ал атом энергиясын пайдалану есебінен бұл көрсеткіштерді қысқарту мүмкіндігі зор.
АЭС елімізді электр қуатымен қамтамасыз етіп қана қоймай, көршілес мемлекеттерге энергия экспорттаушысы бола алады, бұл өз кезегінде бюджетке қосымша табыс әкеледі.
АЭС салу және пайдалану білікті кадрларды талап етеді. Сондықтан арнайы білім беру бағдарламаларын жасақтауға және отандық кадрлардың біліктілігін арттыруға түрткі болуы мүмкін.
- Халықты АЭС болашағы, онда жұмыс істейтін жастардың білімі мен біліктілігі, құрылыс жұмыстарының барысы алаңдатады. Халықтың күмәнін сейілту үшін қазір елде екі ірі ғылыми-зерттеу ұйымы жұмыс істейді делік. Бұл Курчатовтағы Ұлттық ядролық орталық және Алматыдағы ядролық физика институты. Олар атом электр станцияларын салу үдерісін ғылыми-техникалық қуаттау үшін негіз болады. Осы екі ұйымның негізінде ядролық зерттеу реакторларын іске қосу экономиканың түрлі салаларына ядролық физика әдістерін енгізуге мүмкіндіктер ашты. Қазіргі уақытта Ұлттық ядролық орталық атом саласы үшін кадрлар даярлау мәселесіне назар аударады. Кадрларды даярлау бағытындағы ынтымақтастық еліміздің базалық жоғары оқу орындарында жүзеге асырылады. Бұл ретте ядролық физика институтында радиациялық қауіпсіздік, бақылау әдістері және ядролық қауіпсіздік бойынша оқу орталықтары жұмыс істейді, - дейді Yessenov University ректоры Берік Ахметов.
Оның пікірінші, Қазақстанның азаматтары стратегиялық нысанның қауіпсіздігіне сенімді бола алады, өйткені АЭС МАГАТЭ халықаралық стандарттарға сәйкес және сарапшылардың қатаң бақылауымен салынатын болады.
Әлемдік тәжірибе ескерілуі тиіс
Атом электр станциялары қауіпсіздіктің ең жоғары стандарттарын сақтауды талап етеді. Мұндай нысандарды салу және күтіп ұстау құрылыс кезінде де, пайдалану кезінде де айтарлықтай қаржылық инвестицияларды қажет етеді.
Қазақстанда атом электр станциясының құрылысын жүргізу барысында ықтимал тәуекелдерді ескеру маңызды. Негізгі мәселелердің бірі - радиоактивті қалдықтарды кәдеге жарату. Қазақстанға радиоактивті қалдықтарды сақтау және қайта өңдеу жүйесін әзірлеуге тура келеді, бұл айтарлықтай қаржылық салымдар мен мұқият жоспарлауды талап етеді. АЭС жұмысы реакторларды салқындату үшін үлкен мөлшерде суды қажет етеді.Сондықтан су ресурстарына қатысты мәселені нысанның құрылысын жоспарлау кезінде ескеру қажет.
Халықты алаңдататын қауіптердің бірі — апат болған жағдайда аумақтың радиоактивті қалдықтармен ластануы.
Өткен тарихымызға ой жүгіртер болсақ, халқымыз ядролық қару сынақтарынан алапат ауыр залал кешкені мәлім. Алайда сол кезеңнен бері елімізде ядролық энергетика өнеркәсібі өрістеп, қуатты институттардың құрылғаны айқын. Бір қуантарлығы бейбіт атом әлеуетін игеру бағытында бұл үрдісіз бүгінгі күнге дейін үздіксіз дамып келеді. Сарапшылар соңғы үлгідегі атом электр станциялары қалыпты жұмыс кезінде салыстырмалы түрде қауіпсіз болып саналады.
Желідегі деректерге жүгінсек, Ресей, Қытай, Үндістан, Корея Республикасы, АҚШ, Канада және Финляндия сияқты елдерде атом энергетикасын қарқынды дамыту бағдарламалары әзірленіп, жүзеге асырылуда. Үндістанда 30-ға жуық реакторлық қондырғы құрылысы жүріп жатыр, Қытай да жалпы энергетикалық қуатты арттыруды жоспарлап отыр. WNA (World Nuclear Association) 2060 жылға қарай әлемдегі барлық энергия блоктарының жалпы қуаты кем дегенде 1100 гигаваттқа жетеді деп есептейді және бүгінгі күнге дейін атом энергетикасының даму қарқынын ескере отырып, бұл көрсеткіш 3500 гигаваттқа жетуі мүмкін екенін мәлімдеді.
Алдағы уақытта АҚШ мемлекетінің даму жоспарына сәйкес 115 реактор салынбақшы. Бұл жалпы әлемдік энергия көлемінің 20,6% құрайды. Қытайда соңғы бес жылда 8 реактор салынып, пайдалануға берілді. Қазіргі уақытта тағы 20-ға жуық реактор салынуда, ал 2020 жылға қарай тағы 27 реактор салу жоспарлануда. Сондай-ақ Түркия, Беларусь, Польша, Вьетнам, Индонезия, Марокко және тағы басқа елдер АЭС салуды жоспарлап отыр.
Атом электр станциясының құрылысы қомақты қаржыны талап етеді. Құрылыс құны реактордың түріне, оның қуатына және қолданылатын технологияларға байланысты өзгереді. МАГАТЭ бағалауы бойынша реакторлық қондырғының бағасы 5-10 миллиард долларға жетуі мүмкін. Халықаралық энергетика агенттігінің мәліметтеріне сәйкес атом электр станциясының құнын өтеу мерзімі шамамен 20-30 жылға жуықтайды.
Қазақстан АЭС құрылысы үшін басты технологиялық жабдықтарды импорттауға мәжбүр болатынын да ескерген жөн.
Қазақстанда АЭС құрылысын қаржыландыру туралы сұрақ ең жиі қойылатын сауалдарлың бірі. Ресми деректерге сәйкес, ол мемлекеттік бюджет, сондай-ақ қарыз қаражаты есебінен салынады деп күтілуде.
Ойымызды тұжырымдасақ, Қазақстанда атом электр станциясының әлеуетті мүмкіндіктері зор , сонымен қатар оның белгілі бір тәуекелдерге ие сан қырлы жоба екенін атап өту қажет. Басты артықшылығы — энергетикалық тәуелсіздік, көмірқышқыл газының шығындыларын азайту және жаңа жұмыс орындарын ашу. Алдағы уақытта ауқымды жобаның экологиялық және әлеуметтік тұрғыдан тиімділігін талқылау жалғасады. Қорытынды шешімді халықаралық тәжірибе мен сарапшылар пікіріне сүйеніп қалың бұқараның өзі қабылдары сөзсіз.
