Кезінде бала теледидардан «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» ертегісін күтіп көретін. Қазір бала YouTube-тан «MrBeast-тің» қазақша дубляжын іздейді. Бұрын теледидардан 20 минуттық мультфильм болса, қазір бала 20 секундтық вайн көреді. Уақыт өзгерді. Құрал да, көзқарас та ауысты. Бірақ бір нәрсе өзгермеді – балаға сапалы мазмұн керек. Ал сол сапалы мазмұн қазақ тілінде бар ма?
Жоқ. Нақтырақ айтсақ, жоқтың қасы. Қазақша балалар контентінің YouTube-тағы үлесі теңіздің ішіндегі тамшыдай. Баланың көңілі кең болса да, көретін видеосы тапшы. Ал бала қайда барады? Орысшаға. Ағылшыншаға. Себебі YouTube балаға контент береді. Бірақ ол кімнің тілімен, кімнің мүддесімен жазылғаны екінші орында қалып отыр.
Қазақстанда балаларға арналған YouTube арналарын санаулы ғана атауға болады: «Balapan», «Torgai TV», «Shanyraq kids». Бірақ бұл – бүкіл қазақ баласына жеткілікті ме? Әрине, жоқ. Бір ауылдағы 5 жастағы баланың тіл үйренуі де, қаладағы 12 жастағы жеткіншектің қызығушылығы да әртүрлі. Бірақ екеуінің де интернеті бар. Екеуі де YouTube көреді. Бірақ екеуіне де лайық контент жетіспейді.
Мәселенің тамыры тереңде. Бірінші – қаржы. YouTube – тегін платформа, бірақ сапалы видео жасау – тегін жұмыс емес. Анимация, дубляж, сценарий, музыка – бәрі ақша. Бірақ балаларға арналған қазақша контент жасаушыларға тұрақты қаржыландыру көзі жоқ. Мемлекеттік қолдау – жобалық, уақытша. Ал YouTube тұрақтылықты талап етеді: аптасына бір-екі видео салып тұрмасаң, алгоритм ұмытады. Көрермен де кетеді.
Екінші – маман тапшылығы. Балаларға арнап видео жасау – бөлек өнер. Баланың тілін табу, оны қызықтыру, тәрбиелеу – бұл педагогика мен креативтің тоғысқан тұсы. Қазақстанда бұл бағыттағы сценарист, иллюстратор, дауыс актерлері – санаулы. Қалғаны – энтузиастар. Ал энтузиазммен YouTube-тың алгоритмін жеңу қиын.
Үшінші – техникалық кедергі. YouTube-та бәсеке мықты. Қазір бір бейнебаян тек мазмұнмен емес, монтажымен, графикасымен, дыбыспен тартады. Көрермен – бала. Бірақ көріп отырғаны – Голливуд деңгейіндегі анимация. Қазақша арнаның қолындағы құрал – қарапайым компьютер, көбіне – телефон. Қалай бәсекелессін?
Төртінші – тіл кедергісі. YouTube-та қазақ тілі әлі де толық индекстелмеген. Алгоритм қазақша видеоны жиі ұсынбайды. Оған қазақша тақырып қойсаң да, тиісті көрерменге жете бермейді. Ал жете алмаса – қаралым аз. Қаралым аз болса – мотивация да азаяды. Бұл – контент жасаушының үні естілмей қалуының басты себебі.
Бесінші – жарнама жүйесі. YouTube-тың монетизация жүйесі балаға арналған контентке қатаң. 13 жасқа дейінгі аудиторияны нысанға алған видеоларға жарнама аз беріледі. Демек, пайда да аз. Ал пайда болмаса, тұрақты жұмыс істеу де қиын. Қазақстанда YouTube арқылы балаға арналған контенттен табыс табу – сирек құбылыс. Себебі нарық жоқ, демеуші жоқ, ал көрермен тек көріп, лайк басумен шектеледі.
Ал алтыншы – аудиторияның бейсанасы. Көп ата-ана баласына YouTube ашып беріп, өзі басқа жұмысқа кірісіп кетеді. Ол видеода не айтылып жатыр, қандай кейіпкер не істеп жатыр – қадағаланбайды. Бала YouTube-та жүр. Бірақ кіммен? Қандай оймен? Ата-ана білмейді. Демек, сұранысты нарық емес, YouTube алгоритмі қалыптастырып жатыр. Ал ол алгоритмнің мақсаты – ұлттық құндылық емес, қаралым мен уақыт.
YouTube-тағы балалар контентінің тағы бір мәселесі – жастық сегмент. Бізде 2–4 жасқа арналған ертегі, 5–7 жасқа арналған әндер бар шығар. Бірақ 10–12 жас арасындағы жеткіншек қайдан көретінін білмей қалады. Ол бала емес, бірақ ересек те емес. Бұл – ең қауіпті кезең. Себебі ол жастағы бала ойыншыққа да қызықпайды, бірақ вайн мен ересектердің контентіне ерте кірсе – қалыптасуы бұзылады. Демек, осы «көпіршік» аудитория үшін арнайы контент қажет.
Ал басқа елдер не істеп жатыр? Кореяда балалар контентіне арнайы гранттар бар. YouTube Kids платформасына түсетін бейнелер алдымен тілдік және мәдени фильтрден өтеді. Германияда балаларға арналған контент жасаушылар кәсіби лицензия алады. Францияда балалар контенті арқылы танымал болған арналар мемлекеттік арналармен әріптестік орнатып, эфирге шығады. Тіпті Үндістанда да YouTube-тағы балалар арнасы мектеп бағдарламасына интеграцияланған. Бұл – мемлекеттің ниеті мен нарықтың күшін үйлестіру.
Бізде де ынта бар. Бірақ ынтымақ керек. YouTube-та қазақша балалар контентін дамытамыз десек, ең алдымен, ұлттық деңгейдегі бастама қажет. Ол не болуы мүмкін? Бірінші – арнайы қаржыландыру қоры. Екінші – YouTube контент жасаушыларды оқытатын бағдарлама. Үшінші – үздік балалар видеоларына арналған жыл сайынғы премия. Төртінші – Balapan, Torgai TV сынды арналардың YouTube-тағы белсенділігін арттыру. Бесінші – шетелдегі қазақша YouTube контентіне субтитр арқылы қолдау көрсету. Яғни көру ғана емес, көріну үшін де жұмыс қажет.
Қазақ баласы YouTube-та бар. Бірақ қазақ тілімен емес. Қазақ менталитетімен емес. Сол бос кеңістікті бөгде идеология, бөгде кейіпкерлер толтырып жатыр. Біз үндемесек, ол үрдіс жалғасады. Ал бала санасы бос кеңістік емес. Оған не құйсаң – сонымен өседі. YouTube – сол сананы қалыптастыратын ең қуатты құрал. Бірақ ол құрал бізге емес, әзірге өзгеге жұмыс істеп жатыр.
Қорытынды біреу: балаларға арналған қазақша YouTube контенті – елдің ақпараттық қауіпсіздігінің бір тірегі. Біз сол тіректі бекемдеуіміз керек. Әйтпесе, ертең баламыз YouTube-та қазақ ертегісін емес, өзге елдің ертегісін тыңдап өседі. Өз тілінде емес, өзгенің тілінде сөйлейді. Ал тіл жоғалған жерде – ой да, сана да өзгереді. Бұл жай ғана видео емес. Бұл – болашақ үшін бәсеке.
Ендеше, көрермен бар. Бірақ контент жоқ. Демек, бүгін – сол бос кеңістікті толтыратын күн.