Роза Мұқанованың «Менің үкім» әңгімесі қазақ әдебиетіне бастаған алғашқы қадамы еді. Жазушы осы бір тырнақалды туындысын 6-сыныпта оқып жүргенде жазыпты. Кейін бұл әңгіме «Қазақстан пионері» журналында жарық көреді. «Менің үкіммен» басталған қадам жазушылық жолға бет бұрғызды. Иә, біздің бүгінгі кейіпкеріміз – қазақ әдебиетіне өзіндік сүрлеуімен, өз әлемімен келген жазушы Роза Мұқанова. Қаламгермен әңгімеміз де әдебиет төңірегінде өрбіді.
– Роза апай, кез келген шығармашылық адамының (ақын, жазушы) бір төлқұжаты іспеттес шығармасы болады. «Мәңгілік бала бейне» десе, елең ете қалатынымыз – сондықтан. Бұл шығарма сіздің ғана емес, марқұм режиссер Болат Атабаевтың да оң жамбасына тура келген дүние болды десек, артық айтқандық емес. Дегенмен «Мәңгілік бала бейнеден» де бұрын жазушының жеке қолжазбасында сақталған шығармалар баршылық шығар. Жазу дейтін ауыр жүктің алғашқы баспалдағы қалай басталды?
– Негізі, бір ғана шығармасын тану – обал. Атақты «Ерке сылқымның» авторы Әбдімомын Желдібаев ағамыздың айтқаны есімнен кетпейді. «Ерке сылқымның» түйесіндей күйлерім бар, бірақ жұрт «Ерке сылқымды» ғана біледі деп. «Мәңгілік бала бейнені» жұрттың бәрі айтады, дұрыс та шығар. Бірақ «Мәңгілік бала бейнеден басқа еш нәрсе жазбағандай күйде қаласың. «Мысықтар патшалығы», «Сарра», «Фариза», «Бопай ханым» сияқты жоғары баға алған шығармаларым бар. Түркістан театрындағы «Фаризаны», Қ. Қуанышбаев атындағы театрға «Бопай ханым» спектаклін көру үшін облыстардан ұшып келетін көрермен бар. Бәлкім, «Мәңгілік бала бейне» бағындырған шың өз биігінен түскісі келмейтін шығар. Болат Атабаев «Мәңгілік бала бейнені», М. Әуезовтің «Қаралы сұлуын» (инсценировкасын жаздым) сахнаға шығарып үлгерді. Оның ең үлкен жобасы «Мысықтар патшалығын» сахналау еді. Менің де арманым осы пьесамның сахнаға шығуы болатын.
Бұл драматург пен режиссердің жұмыс барысындағы бірін-бірі толықтыра алатын, бірін-бірі ұға алатын шығармашылық теңдіктің көрінісін аңғартады. Болат бұл шығармаға ерекше қарады, сүйіспеншілікпен бар ынта-шынтасын салды. Ол Ләйлә болып өмір сүрді, Ләйләның жан азабын кеше білді. Ләйләның жалғыздығына өз басының да жалғыздығын жалғады. Ләйләдан автордың жанын көрді. Болат шебер режиссер, ол сөз қумайтын, ой іздейтін РЕЖИССЕР еді.
– Әдебиет жынысқа бөлінбейтіні рас. Оны біз әлемдік классикадан да жақсы білеміз. Жазуы ер-азаматтардан кем түспейтін қаламгер қыздардың шығармалары әдебиетсүйер қауымға жақсы таныс. Әдебиет дейтін ұлы өнердің көшін сүйреуде нәзік қыздардың жұтылып кетпеуі үшін не қажет?
– Жұтылмайтын шығарма жазу қажет. Бәсін бермеуі керек, жасанды жазбауы керек. Шығарма атыңды шығарады, атағыңды да өзі танытады, жазушы етіп жария салады. Өзіңді-өзің жазушы етіп жария сала алмайсың, атыңды әйгілейтін, даңқыңды асыратын көркем шығарма. Көркем шығарманың деңгейі бөлек, ауқымы кең. Бұл – ақиқат! Әдебиет сөз құраудың үлгісі емес, ӘДЕБИЕТ – ЖАН, САНА, ҚАҚТЫҒЫС!
Күнделікті өмірдің проблемасын қозғау, мораль айту, тәрбие жүргізу, ақылман болып көсілу, лепіру – әдебиеттің міндетіне жатпайды. Әдебиет ұмыт болатын, бүгінгі проблеманы қозғау үшін жазылмайды. Әдебиет ешқашан шешілмейтін, шешімі жоқ адамзаттың азабын, трагедиясын жазады.
– Жанкештілікті талап ететін шығармашылық дейтін әлемде әйелдің салмағы қалай көрінеді?
– Әйелдің салмағы ер-азаматтармен бірдей, тең. «Мен әйелмін», «менің жазған шығармама жолыңды бер», «жеңілдік жасаңдар» деп айта алмайсыз, айтуға хақыңыз да жоқ. Әдебиетке гендерлік саясатты да кірістірудің қажеті жоқ. Соғыста әйел деп, еркек деп таңдау жасамайды, қару бәріне ортақ. Қалам да сол – қаруың. Жазушы табиғаты – әйел, еркек деп бөле қарауға келмейтін ұғым. Екеуіне де қара сөздің қасиеті қонған, жан ортақ, сана ортақ. Бірақ таңдаулысы ғана танылады.
– Әйел – нәзік жаратылыс. Солай бола тұра, тарихта қаһарман әйелдердің тұлғасы көп. Оларды ержүрек еткен не сиқыр? Сіздің кейіпкерлеріңіз де кіл қаһарман әйелдерден тұратынын жақсы білеміз. «Әйел қаһарман көрінсе, оның ұрпағы да қаһарман көрінеді, ұлты да қаһарман болады» дегеніңіз де осыны меңзесе керек. Дегенмен ер мен әйелдің орнын салыстырғанда, қоғам «бақыр басты» еркекке көбірек салмақ артатынын байқатып қояды. Ал сонда «алтын басты» әйелдің кінәсі неде деп ойлайсыз?
– Ұрпақты АНА тәрбиелейді. Әйел жарды да өзі таңдайды... Осының өзі әйел қуаты мен қаһармандығының көрінісі. Әйелге әлсіз деп қарауға болмас, әйелдің сырты нәзік көрінгенмен, қуаты мықты. «Жақсы қатын, жаман еркекті адам етеді» дейді біздің халық. Біріншіден, жақсы қатын жаман еркекке өлтірсең де тимейді, тиген жағдайда сөзсіз АДАМ етіп шығаруға ғұмырын арнайды. Қаһарман емегенде не?.. Өйткені еркегінің есіктегі басын, ұрпағы үшін төрге шығаруға бел буады, қайсар, ұрпақ алдындағы міндетін зор санайды, жаратылысы сол! «Әйелдің қырық жаны бар», еркек неге қырық жанды емес?.. Әйел – болмысында, табиғатында қаһарман.
– Кристин Ханнаның «Бұлбұл» романы – ІІ Дүниежүзілік соғыста ерлік көрсеткен француз қызының көркем образын суреттеген шығарма. Бізде де соғыста ерлік көрсеткен батыр қыз көп. Әлия, Мәншүк, Хиуаз... Бірақ «Бұлбұл» сияқты көркем шығарма жаза алмаған секілдіміз. Қазақ әйелдері тақырыбын жазудағы қиындық неде деп ойлайсыз?
– Шынымды айтсам, бұл шығарманың мақтауы асып жатқан соң мен де сатып алдым, бірақ тартпады. Әдебиеттің табиғи көркем тілі өзіне тән болмай шыққанда оқырман ретінде кітап оқи алмай қаламын. Қазақ әдебиетінде соғыс тақырыбына жазылған шығарма аз емес. Соның ішінде әйел образы да қалыс қалмады.
ХХ ғасырдың басында «әйел теңдігі» деген тақырып белең алды. Осыған байланысты ар-ұяты тапталған қазақ қыздарының ауыр тағдыры еселеп жазылды. Жүсіпбек Аймауытов «Күнікейдің жазығы», Мағжан Жұмабаев «Шолпанның күнәсі», Мұхтар Әуезов «Қаралы сұлу», «Қорғансыздың күні», Бейімбет Майлин «Күлпаш» сияқты шығарманың бәрі классикалық шығармалар, бірақ қазақ қызының қамкөңіл, қаралы, ауыр тағдыры бейнеленді. Ал қазақ даласында қазақтың әулие, дана, қолбасшы, саясаткер аналары болғанын тарихтан жақсы білеміз. Осы тақырыптарға қадам басу керек. Жазушы Шәрбану Бейсенованың «Ұлы дала арулары» атты еңбегінде қазақ даласындағы әйгілі аналар бейнесінің тарихы жинақталып, авторлар ұжымының жинағы жарық көрді. Сондағы Сүзге, Сүйінбике, ақын Сара сынды тұлғаларды Шәрбану апай терең зерттеген. Домалақ ана, Мұрын ана, Қызай ана, Бопай ханша, Айғаным және басқалар. Осы зерттеулер түбі көркем шығармалардың жазылуына мұрындық болады деп ойлаймын. Қазақ қыздарының әділетті, қаһарман образын жасайтын уақыт келді. Әдеби образ – ең әуелі тақырыпты зерттеу арқылы, төл тарихымызды терең білу арқылы ғана жүзеге асады, бұған жылдар кететіні даусыз. Біздің тарихи тұлғалар тек ауызша тарихтың деректерімен шектеліп келді. Әдебиет, кино, театр –қаһарман, қолбасшы болған Бопай ханша (Кенесары ханның қарындасы ), Назым, Гауһар сынды батыр қыздардың бейнесін сомдауға атсалысуы керек.
– Бұрын адам баласында белгілі бір құндылықтарды құрмет тұту бар еді. Қазір көп нәрсе өзгерді: бірақ сол өзгерістердің арасында біз адами қасиеттерді сақтап, ұстап қала аламыз ба?
– Сақтай аламыз, егер дәстүрімізді, ұлттық ерекшелігімізді, ана тілімізді құнды деп танысақ. Егер осы құндылықтардан ажырап қалсақ, біздегі бауырмалдық пен қайырымдылық та, адами қасиеттер де, қарым-қатынас та біртіндеп сөне береді, жойыла береді.
– Бұрын адам жанын сөз емдейтін еді, қазір керісінше сөзбен буллиң жасап, жаралайтындар көбейді. Сөздің қадірі кетті деп ойлаймыз ба?
– Сөздің бе?... Меніңше, тұлғалардың қадірі кетті. Бұрын тұлғаларға қарапайым жұрттың қолы жетпейтін, биліктің де сөзі өтпейтін. Біздің қоғам тұлғаларды қолжаулық етіп алғаны рас, саясатқа да, тойға да ортақ, әр жерде әртүрлі сөз айтады, өзгермелі, арзанқол болып кетті.
– Шығармашылық адамы тоқырайтын уақыт бола ма? Сіздің жазу лабораторияңыздың ерекшелігі неде?
– Тоқырайды. Бірақ тоқырағанын білмейтіндері бар, білетіндері бар. Жазғым келетін тақырыптар әуелі өлі қалпы жатады, 4-5 жылда санамдағы кейіпкерге ақырындап жан біте бастайды, формаға түседі, тәсілі, әрекеті пайда болады, толыққанды жаратылып болғанда ғана сыртқа шығаруға, жазуға бел байлаймын. Шығармаларымның арасы тым ұзақ болатыны да сондықтан.
– Екі бірдей шығармашылық адамы бір отбасында тоғысқанда әдеби процесте қиындық туа ма? Әлде ортақ үйлесім бар ма? Әкім ағаның қай қасиеті сіз үшін құнды? Ол кісі сіздің шығармашылығыңызға баға бере ме?
– Қиындық болған емес, біз бір-бірімізге не жазатынымызды, не жазып жүргенімізді айтпайтынбыз. Айта қалсақ, аузымыздан әлдеқалай шығып кетсе, ол шығарма ауаға жайылып кетті деген сөз. Ешқашан жазылмайды, бітті! Мұндай өкінішті сәттер болған. Сол себепті менің бірдеңе түрте бастағанымды сезсе, Әкім ағаң мазаламауға тырысады. Шығармамды бітіргенге дейін бәйек болып жүреді. Мен кейбір өзіме ұнаған тұстарды ағаңа оқығым келіп тұрады, бөліскім келіп тұрады. Ал Тарази мүлде басқа, ол жазу барысында бой жасырып тығылып, көзге көрінбей жүреді, пәтер жалдап кетіп те қалады, қабағы ашылмайды, күйініп, ыза болып, булығып жүретін. Ондай кезде мен бәйек болып, тамағын, ас-суын дайындап құрақ ұшамын. Бұрын осы күй жиі қайталанатын, шығарманы аяқтағанда тау қопарғандай бақытты болатын еді. Ағаң 80 жасында «Андрей» деген көркем эссе жазды. Ғажап шығарма! Мұнан кейін Әдебиет деген нақсүйерімен бүтіндей қоштасты. Түсінесіз бе?.. Оның мұңын бөлісер, шерін ұғысар, ой-санасына ортақ болар мен ғана қалдым. Осыбір ауырлау сәтті ол кісі тез жеңе алды, ал мен жылап жүрдім, аяйтынмын... Ол кісі жазуымен табысса екен деп шын тіледім, бірақ қайырылмады. Менің түсінігімде суреткер жазумен мәңгі бірге болады, ерлі-зайыптылар сияқты деп ойлайтынмын. Сөйтсем, олардың да ерлі-зайыптылар сияқты бірі ерте кетіп, бірі соңында қалады екен.
Әкім ағаңның бойында асыл қасиеттер көп, өте көп! Соның бірі өсек тыңдамайды, бос сөзге араласпайды, қиянат сөз айтудан бойын таза ұстаған адам, кісі сыртынан сөз айтпайтын жан. Бұл – асыл қасиет, мұндай адамдар сирек қой. Әлдекімдер көкелеп келіп, еркін сөйлей бастағанда бірден тыйып тастап отырады. Ондай кезде әлгі адамның көңіліне ауыр келді ғой деп мен қиналып отырамын, бір қызығы, жаңағы адам да көңіліне алмайды. Ағаңның әділдігін іштей мойындап кетеді.
Ол кісіні Алла ерекше сабырмен жаратқан. Дүние төңкеріліп түссе де сабырын жоғалтпаған адам. Батыл, шешімінен айнымайды. Осындай қасиеттер менде жоқ, мұндай қасиет әркімде бола бермейді.
– Қазақтың қаламгер қыздарының ішінде сіз құрмет тұтатын, үлгі тұтатын кімдер бар? Жалпы, біреуге еліктеген кезіңіз болды ма?
– Мен қазақ жазушы қыздарына еліктемедім, керісінше жазушы ағаларыма еліктедім. Мұхтар Әуезовті ерекше жақсы көрдім, мектеп қабырғасында да, студент кезімде де фотосуреттерін қиып алып, жинап жүретін едім. «Еңлік-Кебектегі» Еңліктің монологын жаттап алып, мектепке барғанша, қайтқанша жағым талмай, рөлін ойнап, айтып келетінмін. Әуезовті пірім деп білемін. Шығармашылығыма Тәкен Әлімқұловтың прозасы әсер етті. Студент кезімде Стефан Цвейгпен табыстым. Әрі қарай кете береді. Сайын Мұратбеков пен Қалихан Ысқақты Әкім Таразидың ең жақын достары болғандықтан ерекше ынтамен оқыдым.
– Шығармашылықтан жалығатын кез бола ма? Роза Мұқанова қаламгер болмаса, қай саланы таңдар еді?
– Шығармашылықтан жалыққан емеспін, керісінше уақыт бөле алмадым, қарыздармын. Оған бар ғұмырымды сарп етіп, жанкешті болып өзімді бүтіндей арнай алмадым. Жазу – мені таңдады, ал мен сатқындық жасадым. Жазудан гөрі отбасымды ілгері қойдым, болашақта кешірілемін бе, кешірілмеймін бе, білмеймін... Жазу – кие! Киеге абай болу керек! Ол мәңгі бірге бола алмайды, сенен көшіп кететін мезгілі болады, уақытша жаныңнан ұя тауып қонақтайды. Ал сен оның иесі ретінде баптауың керек, берілуің керек, қара басыңды соған арнауың керек. Бойыңдағы барыңды сарпып беруің керек. Кемпірбай ақынның «Кеудемнен көкала үйрек қош деп ұшты» дегеніндей, ЖАЗУ мәңгілікке қалмайды, тастап кете барады. Мен үшін ЖАЗУ – мінәжат. Тазару үшін, жанымды сақтап қалу үшін жаздым. Жазу – ойды бұзбайды, Жанды кірлетпейді. Жазу – жалған сөйлетпейді. Осындай қасиет бар қаламда.
– Шәкірт тәрбиелеп жүрген ұстаз ретінде жастарға не айтар едіңіз? Олар нені, кімді үлгі тұтуы керек?
– Шәкірттерім менен гөрі мықты, талантты, білімді, қайсар, жанкешті болса екен, қаламды кие тұтса, адал болса екен. Болашағынан үміт күткен тамаша шәкірттерім бар, тек Алла оларға ғұмыр берсін деп тілеймін.
– Әңгімеңізге рақмет!
"Айқын" газеті