ۇنەمى ءبۇلىنىپ قالاتىن ايالدامالار مەن قوقىس سالعىشتى، كوشەدەگى ورىندىقتاردى سىندىرىپ كەتۋ، ورىندىقتاردىڭ الدى مەن ارتىنا ويىپ جازىپ جازۋ كەتۋ، ءتۇرلى مادەني، دەمالىس ورىندارىنداعى ەسكەرتكىشتەردى سىزىپ كەتۋ قازاقستاندا ۇنەمى كەزدەسەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. بۇل دەرتپەن قوعام بولىپ كۇرەسۋ قاجەت.
جالپى ۆءانداليزمنىڭ شىعۋ تاريحى تەرەڭدە. 450 جىلدارى ريم يمپەرياسىندا پايدا بولعان. ءتۇپ ماعىناسى «قيراتۋشى»، «سىندىرۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى. ريم يمپەريا بولىپ تۇرعاندا، مادەنيەتى وسال تايپالار ءريمنىڭ ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىستارىن قيراتقاندارعا قاتىستى ايتىلعان تەرمين.
ق ر ءىىم مالىمەتىنە قاراعاندا، ەلىمىزدە جىل سايىن ۆانداليزمگە بايلانىستى مىڭداعان قۇقىق بۇزۋشىلىق ارەكەتتەر تىركەلەدى. تەك وسى جىل باسىنان بەرى بوتەننىڭ مۇلكىن قاساقانا سىندىرعانى، جالپى پايدالانۋ ورىندارىن لاستاعانى، عيماراتتار مەن تۇرعىن ءۇي-جايلاردى بۇلدىرگەنى ءۇشىن 100-گە جۋىق ادام جازالانعان. ولاردىڭ ءبارى جاۋاپقا تارتىلىپ، ءتيىستى جازاسىن العان.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ۆانداليزمگە قارسى كۇرەي كۇشەيتىلدى. 2023 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنە ءتيىستى تۇزەتۋلەرگە قول قويىلدى. زاڭ اياسىندا ۆانداليزم اكتىلەرى، قوعامدىق جانە جەكە مۇلىكتى بۇلدىرگەنى ءۇشىن جازا قاتاڭداتىلدى. ايىپپۇل كولەمى ءوستى. تالاپتار مەن قاداعالاۋ جۇمىستارى كۇشەيتىلۋدە. الايدا ايىپپۇلدى عانا ءوسىرىپ ءۆانداليزمدى تۇبىمەن جويۋ مۇمكىن ەمەس. باستىسى ادامداردىڭ تابيعاتقا دەگەن ساناسىن وزگەرتە وتىرىپ، ونىمەن بارلىعى جۇمىلا كۇرىسۋى ءتيىس دەيدى KazAlpine Club قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى دەنيس لۋكيانچۋك.
«ءبىزدىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەلەرى ۇنەمى الماتى تاۋلارىندا سەنبىلىك وتكىزەمىز. تازالىق جۇمىستارىنىڭ ءبارىن ءوز كۇشىمىزبەن جاسايمىز. سوندا بايقايتىنىمىز تاۋعا دەمالىسقا كەلەتىن ادامدار اينالاسىن لاستاپ، قوقسىققا تولتىرىپ، اعاشتاردى كەسىپ، اقپاراتتىق تاقتالاردى شيمايلاپ كەتەدى. تالاي قورىقتاردا قابىرلەردىڭ قيراپ جاتقانىن، پەتروگليفتەردىڭ بويالعانىن كوردىك. ءتىپتى، ۆاندالدار تۇرعىن ۇيلەردى، ساياباقتارداعى ورىندىقتاردى، كوشە شامدارىن، ايالدامالار مەن اۆتوبۋستاردى ءبۇلدىرىپ كەتەدى. بۇل قوعام دەرتى ونىمەن بارلىعىمىز كۇرەسۋىمىز كەرەك»، – دەدى KazAlpine Club قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى دەنيس لۋكيانچۋك.
ۆانداليزم ماسەلەسى قازىرگى جاس ەكولوگتاردى دا تولعاندىرادى. ەكولوگ دانا باقىتبەك قىزىنىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزدە «بالالار ءۆانداليزمى» دەيتىن تەرمين كەزدەسەدى. جاسوسپىرىمدەر اراسىندا دا مادەني، كوپشىلىك ورىنداردى ءبۇلدىرۋ وقيعالارى ءجيى بولادى.
«ۆانداليزممەن بايلانىستى نەگىزگى پروبلەمالار – قوعامدىق سانا مەن ءبىلىمنىڭ جوقتىعى. قازىرگى كەزدە «بالالار ءۆانداليزمى» دەگەن تەرمين ءبىزدىڭ ءسوز قولدانىسىمىزعا ەنىپ قويدى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟! بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىندا قوعامدىق ورىنداردىڭ بۇلدىرەتىن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ كوبەيگەنىن كورسەتەدى. قوعامدىق كەڭىستىكتەر مەن ورتاق مەنشىكتىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنبەۋ، سالدارىنان ادامداردىڭ قورشاعان ورتا مەن قالا نىساندارىن باعالاماۋىنا جانە ولارعا قامقورلىق جاساماۋىنا دەيىن اپارادى. مەن ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەندە مەكتەپتەردە پراكتيكادا بولدىم. ءقازىر مەكتەپتەردە دە ەكولوگيالىق ءبىلىم، تابيعاتتى ايالاۋ جۇمىستارى جاقسى جۇرگىزىلەتىنىن بايقادىم. ءبىراق ادام ساناسىندا ەكولوگيالىق مادەنيەتتى تولىق قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بۇل از. بالاعا قوعامدىق مادەنيەت، قورشاعان ورتانى ايالاۋ تۋرالى وتباسىدان، بالاباقشادا، مەكتەپتەن، قاجەت بولسا جوو-نان جۇيەلى ۇيرەتۋ كەرەك. سوندا ادامنىڭ ساناسىندا ەكولوگيالىق مادەنيەت تولىق قالىپتاسادى» دەيدى ەكولولوگ دانا باقىتبەك قىزى.
بۇل باعىتتادا جۇمىستار جان-جاقتى جۇرگىزىلىپ جاتىر دەپ ايتساق بولادى. ءقازىر جاستار بۇنىمەن جان-جاقتى كۇرەس جۇرگىزۋدە. ق ر پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن 11 ساۋىردەن باستالعان رەسپۋبليكالىق «تازا قازاقستان» ەكولوگيالىق ناۋقانى ەلىمىزدە ءبىر اي بويى جۇرگىزىلەتىن بولادى. وسى ەكولوگيالىق اكسيا اىسىندا استانادا ۆانداليزمگە قارسى «توقتا، ۆاندال!» اكسياسى وتكىزىلدى. بۇدان دا بولەك ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە وسى باعىتتاعى شارالار كوپتەپ ۇيىمداستىرىپى جاتىر. ول شارالاردىڭ ماقساتى ءبىر – ۆانداليزم دەگەن قوعام دەرتىن تۇبىرىمەن جويۋ.
«ۆانداليزم قوعامنىڭ مۇلىككە زيانى تيگىزۋى دەپ ەسەپتەمەۋ كەرەك. ول تۇرعىنداردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ءومىر ءسۇرۋ جايلىلىعىنا ءقاۋىپ توندىرەتىنىن جايت.. جالپى ءاربىر ازامات قالا تازالىعىنا نەمقۇرايلى قاراماۋى قاجەت. اسىرەسە جاستار ۆانداليزم ارەكەتتەرىنىڭ الدىن الىپ، تازا ءارى ءقاۋىپسىز ورتا قالىپتاستىرۋعا اتسالىسقانى دۇرىس. بۇل اكسيا قوعامدىق مۇلىكتىڭ بۇلىنۋىنە جول بەرمەۋدى، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ ساناسى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن اتتىرۋدى ناسيحاتتايدى»، - دەگەن ەلى «توقتا، ۆاندال!» اكسياسى كەزىندە ەلوردانىڭ جاستار ساياساتى باسقارماسىنىڭ باسشىسى سامات يبرايەۆ.
قورىتى ايتقاندا، ۆانداليزم ماسەلەسى كوپشىلىكتى ويلاندىراتىنداي جاعدايعا الىپ كەلىپ وتىر. كۇن سايىن بۇرارالىق اقپارات قۇرالدارىندا حالىقتىڭ مۇلكىن، كوممۋنالدىق مەنشىگىن بۇلدىرگەنى تۋرالى جاڭالىقتار ءجيى جاريالانادا. ۆانداليزم دەرتى ەپيدەميا سىندى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇنەمى ايتاتىن حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن ارتتىرۋ جانە قوعامدىق تارتىپسىزدىكتەر مەن مادەنيەتسىزدىكتى بولدىرماۋ جونىندەگى مىندەتتەر ەرەكشە وزەكتىلىككە يە بولىپ وتىر. قازىرگى جاعداي مۇنداي زاڭسىز ارەكەتتەر ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋدى قايتا قاراۋ كەرەكتىگىن دالەلدەيدى.