كونە گرەك زامانىندا ديوگەن دەگەن اتاقتى ويشىل ءومىر ءسۇرىپتى. ول قولىنا مايشام جاعىپ الىپ، شاڭقاي تۇستە كوشە ارالاپ كەتەدى ەكەن. ونى كورگەن تانىستارى:

- ءاي، ديوگەن، شاممەن كۇن جارىقتا نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟- دەپ سۇرايدى. ديوگەن:

- ادام ىزدەپ ءجۇرمىن، - دەپتى. ولار:

- تۇرمىز عوي مىنە، قانشا ادام كەرەك؟ – دەگەنگە.

- ال سەن ادامسىڭ با؟- دەگەن ەكەن.

ديوگەن بۇل ءىسىن بىلاي تۇسىندىرەدى:

 يت تۋعاندا يت بولىپ تۋادى، وسكەندە يت بولىپ وسەدى. ياعني، مىسىق يا جىلقىعا اينالمايدى. مىسىق تا تۋعاندا مىسىق بولىپ تۋادى، وسكەندە دە مىسىق بولادى. ياعني، يت نە باسقا جانۋارعا اينالمايدى. مۇنداي زاڭدىلىق قۇداي جاراتقان ماقۇلىق اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا ءتان. تەك، ءبىر عانا جاراتىلىسىنا ەمەس، ول – ادام. ياعني، ادام تۋعاندا ادام بولىپ تۋادى، وسكەندە قانداي بولاتىنى وسكەن ورتاسىنا بايلانىستى. مىسالعا: ادامدى تۋعاندا مايمىلرداردىڭ اراسىنا جىبەرسە، وسكەندە تۋرا مايمىلدارشا ءومىر سۇرەدى. ەگەر، اقسۇيەك ادامداردىڭ ورتاسىنا جىبەرسە اقسۇيەك بولىپ وسەدى. سول سەبەپتى دە ناداندىققا باتقان قوعامنان ادام دەگەن اتقا لايىق ادامدى تابۋ وتە قيىن، ءتىپتى مايشام جاعىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. قوعامدىق ءتارتىپتى تۇبەگەيلى وزگەرتپەيىنشە، قانشا ادام تۋسا دا ولاردىڭ ادام دەگەن اتقا لايىق بولۋى ەكىتالاي، - دەگەن ەكەن.

  ەندى، ديوگەننىڭ شامىن وسى زامانعا اكەلسەك، ديوگەن ىزدەگەندەي ادام تابۋ وڭاي بولماسى انىق. نەگە دەسەڭىزدەر، قوعامدا ادامدار تاراپىنان بولىپ جاتقان ازعىندىقتى ايتپاساق تا وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر.  ماسەلە وسى ازعىندىقتى شاما كەلگەنشە توقتاتىپ، جاڭا تۋعان ادامداردى ادام ەتىپ تاربيەلەۋدە بولىپ تۇر. ايتپەسە، جاماندى جامانداپ، ايىپتى بولىپ قالعان ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىن ءتۇرلى شوۋلاردا كەلەكە-مازاق قىلىپ وتىرا بەرۋ تۇك پايدا بەرمەيدى. كەرىسىنشە، ەكىنشى ءبىر پروبلەماعا سوقتىراتىن ءقاۋپى بار.

 ەندى، ءبىز قانداي قوعامبىز، قانداي قوعام بولۋىمىز كەرەك؟  قوعامدى قالاي تۇزەيمىز؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

 ادەتتە، ادام كوشەگە شىعاردا تۇر-الپەتىن رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ايناعا قارايدى. سويتەدى دە، ارتىق-كەم جەرىن تۇزەپ، ءۇستى لاس بولسا ونى جۋىپ، تازالاپ، رەتتەلىپ شىعادى.

 وسى سەكىلدى قوعام دا ايناعا قاراعانداي ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە سىرتتان قاراپ، ارتىق-كەم جەرىن تۇزەپ وتىرۋ كەرەك. ايتپەسە، ديوگەن ايتپاقشى، ادامدى شاممەن ىزدەپ تابا الماسپىز. ءبىراق، ول ءۇشىن قوعامدا «پسيحواناليتيك» دەگەن ماماندار كوپ بولۋى كەرەك. ولار قوعامنىڭ نە ءىشىپ، نە جەپ، نە وقىپ، نەنى كورىپ، نەنى تىڭداپ جۇرگەنىن باقىلاپ، ساراپتاما جاسايدى. جاساعان ساراپتامالارىن ءتۇرلى جولدارمەن حالىققا تاراتىپ، جۇرتتىڭ قاي باعىتتا كەتىپ بارا جاتقانىن اڭعارتىپ وتىرادى. وسىلايشا پسيحواناليتيكتەر ادامدى كەمەلدىككە جەتكەرەتىن جول تاۋىپ، عىلىم مەن حالىقتىڭ تىعىز بايلانىستا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ال، بىزدە وكىنىشكە قاراي، عىلىم ءبىر جاقتا، حالىق ءبىر جاقتا ءجۇر. عالىمدار عىلىمنىڭ جوقتىعىنان ناداندىققا باتقان حالىقتى «توبىرلار» دەۋدەن جالىعار ەمەس، ال، حالىق بولسا، وقىمىستىلاردى «وقۋ وقىپ ميلارى اشىپ قالعان، وقۋ ءوتىپ كەتكەن» دەگەن سەكىلدى سوزدەر ايتىپ، مۇسىركەي قارايدى. ياعني، عىلىم مەن حالىق اراسىندا بايلانىس جوق. ەندى، وسى جەردە ەكى جاقتىڭ باسىن قوساتىن تاعى ءبىر ماماندىق شىعادى. ولاردى «مەدياتور» دەيدى. ياعني، «ەكى ورتاداعى تاسىمالداۋشى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءبىزدىڭ ەلدە مەدياتورلار جوقتىڭ قاسى. بار بولسا دا تەك ءبىر تاراپتى. ياعني، ءدىننىڭ مەدياتورى «مەنىڭ ايتقانىم دۇرىس» دەسە، بيزنەس، پسيحولوگ-كوۋچتار «مەنىكى دۇرىس» دەپ ءجۇر. ولاردى مەدياتور دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. سەبەبى، ارنايى باس قاتىرىپ، وقۋ وقىپ، عىلىمي وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الماعان، ءوز بەتىنشە وقىپ العان ديلەتانتتار. وسى ديلەتانتتاردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىن تەرىسكە شىعارىپ،  دۇرىس-بۇرىسىن ساۋاتتى تالداپ بەرە الاتىن پسيحواناليتيكتەر جوق دەسەك تە بولادى. وسىنىڭ سەبەبىنەن قوعامنان وريدجينال ادامدى تابۋ وتە قيىن جانە الداۋ، ارباۋ، ۇرلىق-زورلىق دەگەن قىلمىستار ءبىر سەكۋندقا دا توقتاماي، قوعامدا قىلمىسكەرلەر قاپتايدى.

 قوعامدى تۇزەتەتىندەر وسى پسيحواناليتيكتەر مەن مەدياتورلار.

 ەندى، ءبىز قانداي قوعامبىز؟

 عىلىمدا مىنانداي ەكى تەرمين بار. اسسيميلەيشن جانە سوسياليزەيشن.

  اسسيميلەيشن  (assimilation)  دەگەنىمىز – قوعامنىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ىدىراپ، قوعام بولماي، جوق بولىپ كەتۋىن ايتامىز.

  سوسياليزەيشن (socialization)  دەگەنىمىز – ادامداردىڭ ءبىر يدەياعا، قۇندىلىقتارعا، قوعامدىق قاعيدالارعا بىرىگىپ، ەتەنە ارالاسۋىن ايتامىز.

بىزدە، قازىرگى تاڭدا سوسياليزەيشنگە قاراعاندا اسسيميلەيشن بەلەڭ الىپ كەلە جاتىر.  وعان كوپ سەبەپتەردىڭ ءبىرى – «نارىقتىق وريەنتەيشن». ياعني، قوعامنىڭ كوزقاراسى نارىقتاعى كوزقاراستاي بولىپ كەتكەن.

  ەندى، اڭگىمە وسى باعىتتا وربىمەك.

 نارىقتىق وريەنتەيشندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن نارىقتىڭ جۇيەسىن ءتۇسىنىپ الساق وڭاي بولادى.

 ساۋداگەر نارىققا باراردا الدىمەن ونىڭ جاعدايىن ءبىلىپ الادى. ياعني، ءاربىر نارسەنى  ساتا بەرمەيدى. نارىقتا قانداي زاتتار جاقسى وتەدى، سونى عانا ساتادى. ساتىپ الۋشىلار دا نارىقتىڭ ىعىنا جىعىلىپ، جۇرت كوبىنە قانداي زات الىپ جاتقانىنا قارايدى دا الا بەرەدى. ياعني، زاماناۋي تىلمەن ايتقاندا ترەند، موداعا جۇگىنەدى. ال، بۇل ترەند، مودا دەگەندەردى مونوپوليستەر باسقارىپ وتىرادى.

 نەگىزىندە نارىقتاعى جۇيە باسقاشا بولۋى كەرەك ەدى. ترەند، مودا دەگەن ۇعىم جوق، نارىقتى مونوپوليست باسقارمايدى. ساتۋشى ترەند، موداعا سۇيەنبەي، «نەگىزى، ادامعا كەرەگى وسى» دەپ ادامگەرشىلىك پرينسيپتەرگە سۇيەنىپ، تاۋار ساتادى.

 ادامداردىڭ دا قوعامدا ءوزىن ۇستاۋى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ويى وسى نارىقتاعىداي بولىپ كەتكەن. ولار ءوزىن تانۋمەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا ساتۋمەن اينالىسادى. ياعني، باقىتقا، جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن ءۇش ءتۇرلى ىس-ارەكەت جاسايدى.

 ءبىرىنشى – ءوزىن تاۋار ەتىپ ۇستايدى.

 ەكىنشىسى – ساتۋشى رەتىندە.

 ءۇشىنشى – مەنەدجەر رەتىندە.

 ءبىرىنشى، ءوزىن تاۋار ەتىپ كورسەتكەن ادام ءوتىمدى بولۋ ءۇشىن زاماناۋي تالاپتارعا ساي كيىم ۇلگىسىن كيەدى، تالاپقا ساي ادامنىڭ قىرلارىن، ىس-ارەكەتىن ۇستانادى. نارىقتا ار-ۇيات، جۇمساق مىنەز، ءىلتيپات دەگەن ادامنىڭ كيەلى قىرلارى ترەند بولماسا، وندا ودان باس تارتۋعا ءماجبۇر. ونداي كەزدە ادام ءوز ءومىرى مەن باقىتى ءۇشىن ەمەس، قانشالىقتى ءوتىمدى بولا الاتىنىنا باسى قاتادى. جان-دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، وزىنە ءتان ادامي قىرلارىن شىڭداۋدىڭ ورنىنا نارىقتاعى ءوتىمدى قىرلاردى يگەرۋگە الەك بولادى. بۇل ءىستىڭ بارلىعى دەرلىك جەتىستىككە جەتۋدىڭ امالى. تەلەارنا، گازەت، جۋرنالداعى بيزنەسمەندەر وڭاي ءارى جىلدام جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن، قانداي كيىم كيۋىن، ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن، قاس-قاباقتارىن سەنىمدى ەتىپ كورسەتۋىن ۇيرەتەدى. مىسالعا، جاس بويجەتكەن كينوداعى جەتىستىككە جەتكەن جۇلدىزدىڭ شاش ۇلگىسىنە، كيگەن كيىمىنە، قاس-قاباعى مەن بەت-الپەتىنىڭ بوياۋىنا دەيىن مەڭگەرىپ الادى جانە سول جەتىستىككە جەتكىزەدى دەپ ويلايدى. ال، ول جەتىستىكتىڭ ارتىندا قانشالىقتى  باقىتتى ءومىر بار ەكەنى ويلاندىرمايدى. مۇنداي كەزدە ادام ءوزىنىڭ قانشالىقتى باعالى ەكەنىن وزگەلەردىڭ پىكىرمەن ولشەپ، سولارعا تاۋەلدى بولادى. ەگەر ول جەتىستىككە جەتكەن ادام بولسا – باعالى، جەتپەسە – قۇنسىز. سول سەبەپتى بۇل جولدا ساتسىزدىك قۇردىمعا تۇسكەنمەن بىردەي اۋىر تيەدى. مۇنداي ادامدار قوعامدا كوبەيگەن سايىن سول قوعامنىڭ ويىن، دەڭگەيى قانداي ەكەنىن وڭاي بىلۋگە بولادى. ءبارى ءبىر-بىرىنىڭ ىشتەي نە ويلاپ تۇرعانىن، نەنى قالاپ تۇرعانىن ءبىلىپ تۇرادى. سەبەبى، بارلىعى ءبىر ارقانعا جارماسىپ تۇر.

  ەكىنشىدەن، ساۋداگەر رەتىندە تاۋاردى ساتاتىن جەر ىزدەۋ كەرەك بولادى. ول كەزدە توزدىرماعان تابالدىرىق قالمايدى. گازەت-جۋرنالدار، ينتەرنەت جەلىسى جەر-الەمدى شارلاپ كەتەدى.

 ۇشىنشىدەن، مەنەدجەرلىك قىزمەت اتقارادى. سويلەۋ مانەرى، داۋىس ىرعاعى، تاققان قىمبات ساعاتى، ساپالى كيىم ۇلگىسى، مىنگەن كولىگى، وسىنىڭ بارلىعى ادامدى وتكەن عاسىرلارداعى وريدجينال مەنەدجەردەي ەتىپ كورسەتەدى. ساتىپ الۋشى جۇرت تا وسىنداي ۇلگىدەگى كورىنىسكە ۇيرەنىپ قالادى. ەندى استىڭدا كولىگىڭ، قىمبات ساعاتىڭ بولماسا سەنى ادام ەكەن دەمەيدى.

  بۇل نارىقتىق وريەنتەيشن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن مەڭدەپ السا ءبىتتى دەي بەرىڭىز. ءسالت-داستۇر، ءدىن، كاسىپ، مۋزىكا، سۋرەت ونەرى، كينو، ب ا ق، وتباسىن قۇرۋ، ءتىپتى بالا تاربيەسى دە وسى كوزقاراسپەن ءجۇرىپ-تۇراتىن بولسا، وندا ءبىرىنشى ورىنعا ءار ادامنىڭ باقىتتى بولۋى ەمەس، نارىقتاعى جەتىستىككە جەتكەن، بەدەلدى ازاماتتاردىڭ ىستەگەن ءىسى مەن ايتقان ءمانسىز سوزدەرىنە ساي بولۋى ماڭىزدى بولادى.

 البەتتە، بىزدە مۇنداي كوزقاراسقا بەرىلمەيتىن ازاماتتار دا بار، دەگەنمەن ساۋساقپەن سانارلىق. ولار كوشكەن سەڭمەن ىلەسىپ كوشپەيدى. نارىقتىڭ تالاپتارى ولارعا زاڭ ەمەس. وزدەرىنىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ، ادامگەرشىلىك ءپرينسيپتى نەگىزگە الىپ ءجۇرىپ-تۇرادى. مىسالعا، كوپ جۋرناليستەردىڭ اراسىندا رەيتينگتى كوتەرىپ، جەتىستىككە جەتۋدىڭ جولى بىرەۋدىڭ اجىراسقانى يا بولماسا اشىناسىمەن ۇستالىپ قالعانى سەكىلدى پايداسى جوق «اقيقاتتى» جاريالاۋ بولسا، ال، بۇلاردىڭ ويى جەڭىل جەتىستىككە جەتۋدە ەمەس، قوعامداعى تاسادا بولىپ جاتقان نەگىزگى ءارى ماڭىزدى جايتتاردى جاريالاپ، جۇرتتىڭ كوزىن اشۋ.

 اعارتۋشىلىق سالاسىندا دا ءدال وسى سەكىلدى. كەيبىر ازاماتتاردىڭ ماقساتى ۇكىمەتتىك ستيپەنديا، تەندەر، اتاق-داڭق بولاتىن بولسا، ال، نارىقتىڭ تالابىنا بەرىلمەگەن ازاماتتاردى ماداق، مەدال، ستيپەنديا قىزىقتىرمايدى. ولاردىڭ ماقساتى قوعامعا ەڭ ماڭىزدى، نەگىزگى قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاپ، ەلدىڭ ساۋاتىن اشۋ، ەكزيستەنسيالىق پروبلەمالارىن شەشۋ.

بۇل جەردە ايتقىمىز كەلگەنى، ەلدى ءبولۋ ەمەس، كەرىسىنشە، پايدالى ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ارەكەتىنە كوز جەتكىزىپ قويۋ عانا. جاستار سولارعا ەلىكتەپ جولىن قۋسا، وندا ديوگەن ىزدەگەن ادامدى ءوز ارامىزدان تاربيەلەپ شىعارۋىمىز عاجاپ ەمەس. 

البەتتە، نارىقتىق وريەنتەيشنمەن دە ءومىر سۇرە بەرسە بولادى. ول اركىمنىڭ ءوز ەركى. ءبىراق، ونىڭ اقىرى تومەندەگىدەي بولۋى ابدەن مۇمكىن: 

لوگوتەراپيەۆت ۆ.فرانكلعا كۇيزەلىستە جۇرگەن ءبىر بويجەتكەن كەلىپ، مۇڭىن شاعىپتى. ول نارىقتىق كوزقاراسقا ۇرىنعانى سونشا، ءتىپتى، اقىر-اياعىندا «مەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن با، الدە ءومىر مەنى ءسۇرىپ جاتىر ما» دەگەن ەكەن.

قۇرمەتتى الەۋمەت! ءبىزدىڭ قوعام بولماي ىدىراپ بارا جاتقانىمىزعا بىردەن-بىر سەبەپ وسى «نارىقتىق وريەنتەيشن». وسىنى ءبىلىپ، ودان اۋلاق جۇرەتىن بولساق، بولاشاق جارقىن بولاتىنىنا سەنىم مول!

امانگەلدى مەيرامبەكۇلى، پسيحولوگ

قۇدايعا جەر بەتىندەگى بارلىق ادامدار عاسىرلار بويى سەنىپ كەلەدى، مەن دە سەنەمىن. قۇدايعا دەگەن اسىل سەنىمىن ايتا بەرۋ، قۇندىلىقتاردى اراعا سالۋ مانيپۋلياسياسى. ناماز وقىعاندا دا قۇبىلاعا قاراپ، ادام وزدىگىنەن وقيدى عوي. لوگيكاعا سالىپ ويلانىپ كورەيىك.

پسيحوسوماتيكانى (ەموسيانىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەر اسەرى) وقىپ، مەڭگەرۋ ارقىلى، ادىلەتتى قۇداي اركىمدى وزىنە جازالاتىپ قويعانىن ۇعىپ تاڭ قالدىم.
تاندەگى ءاۋرۋ-سىزدىڭ قانداي ادام ەكەنىڭىزدىڭ ينديكاتورى. ادامدى اۋرۋ ەتەتىن ءۇش اق نارسە:
1. ءوزىن كىنالى سەزىنۋ.
2. قىزعانىش.
3. وكپە، رەنىش.
وسىنى بىلگەن سوڭ اۋىردىم دەۋدىڭ ءوزى ۇيات.

اباي اتامىز:
"اللا دەگەن ءسوز جەڭىل،
اللاعا اۋىز قول ەمەس... " دەيدى.
سوندىقتان، مەن اللانى از ايتامىن، اسا مارتەبەلى سەزىمىمدى ساۋداعا سالۋعا جۇرەگىم داۋالامايدى.

قازىرگى موتيۆاتورلاردىڭ عىلىمي اقپاراتتى دۇرىس تۇسىندىرمەۋ سەبەبىنەن "موتيۆيروۆاننايا دۋرا مەن موتيۆيروۆاننىي دۋراك" تار كوبەيدى.

ادام ءوز كۇشى، اقىل-ويى جەتەتىن نارسەگە جاۋاپكەرشىلىك العانى ابزال. دەنىڭىز ساۋ بولىپ تۇرىپ، ءدارى ىشسەڭىز ول ىشكى ورگاننىڭ قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتپەي مە؟ ءدال سول سياقتى، ورنىمەن قولدانىلماعان اففيرماسيا، ۆيزۋاليزاسيا، موتيۆاسيا دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

ءتۇرلى ترەنينگتەرگە بارىپ جۇرگەن ادامداردىڭ جانارىندا سىنىق ساۋلە بارى بايقالادى، وزىنە سەنىمسىز بالا سياقتى، جالتاق-جالتاق ەتەدى، الدەنە دەسەڭ اشۋعا بۋلىعىپ، بەت جىرتىسۋعا دەيىن بارادى. ترەنينگتە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ادامدار وتىرادى، اقىل-ويى ءارتۇرلى، بەرىلەتىن اقپارات ساراپتالمايدى، اۋديتورياعا بەيىمدەلمەيدى. سايكەسىنشە اركىم ءارتۇرلى قابىلدايدى.

ينتەللەكت دەڭگەيى جوعارى، ءدال سول ساتتە جەكە باس پروبلەماسى جوق ادامدار قاجەتىن الادى. ال اقىل-ويى كەمدەۋ نەمەسە سول ساتتە جەكە باس پروبلەماسى بار ادامدار سول لەكتورعا، موتيۆاتورعا سەنەدى! «انا كىسى ايتتى عوي، وزگەگە ەمەس وزىڭە جۇمىس جاسا»، - دەپ داۋلاسادى تاعى.

سوڭىندا ءوز دەڭگەيىنە، جاعدايىنا شاق كەلمەيتىن اففيرماسيا، ۆيزۋاليزاسيا جاساپ، قۋىرشاق قۇساپ قالادى. تاعى كىم نە دەپ ايتار ەكەن دەپ، اينالاعا قاراپ، الاق-جۇلاق ەتىپ جۇرگەنى.

اباي اتامىز:
"سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.

وزىڭە سەن ءوزىڭدى الىپ شىعار،

ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ" دەدى ەمەس پا؟!

سالتانات سماعۇلوۆا، پسيحولوگ

حح عاسىردىڭ سوڭى، جاھانداعى باستى جاڭالىق جارتى الەمگە ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ ىدىراۋى بولدى. ون بەس وداقتاس مەملەكەتتەن قۇرالعان كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇلاۋى، ونىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا جول اشتى.

كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعان تۇستا، باتىس عالىمدارىنىڭ تالداۋلارىندا «تاريحتىڭ سوڭى» دەگەن كونسەپتۋالدى پىكىر قالىپتاستى. مۇنى العاش كوتەرگەن تەگى ورىس، فرانسۋز فيلوسوفى الەكساندر كوجيەۆ بولاتىن. «تاريحتىڭ سوڭى» يدەياسى الەمدىك ءقاۋىپ كوزىنە اينالعان الىپ رەجيمدەر كۇيرەگەننەن كەيىن، تاريحتى جاساۋشى كۇشتەر جويىلىپ، دەموكراتيالىق كەلىسىم جولىمەن ءومىر سۇرەتىن زامان كەلدى دەگەنگە سايادى. ياعني، قاقتىعىستار ءداۋىرىنىڭ اياقتالۋى دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقشا ايتقاندا «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» تىنىش زاماننىڭ ورناۋى.

«تاريحتىڭ سوڭى» يدەياسىن جان-جاقتى تالقىعا سالعانداردىڭ ءبىرى، تەگى جاپون، امەريكاندىق ويشىل فرەنسيس فۋكۋياما بولدى.

ف. فۋكۋيامانىڭ ويىنشا حح عاسىردا الەمگە ۇرەي تۋدىرعان، مىڭ جىلدىق باعدارلامانى نەگىزگە العان فاشيستىك رەجيم جانە وعان پارالەلدى، قارسى تۇرا العان بىردەن-بىر بالاما كۇش – كوممۋنيزم بولدى. ءبىراق فاشيزم جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ءقاۋىپ سەيىلگەنىمەن، كەيىن كوممۋنيستىك رەجيم جارتى الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزىپ، جاڭاشا قاۋىپتەر مەن ۇرەيلەردى تۋدىردى.

ف. فۋكۋياما «تاريحتىڭ سوڭى ما؟» دەگەن سۇراقتى كوتەرىپ، ءالى دە قاقتىعىستاردىڭ تولىق شەشىلمەگەنىن  ايتقىسى كەلدى. ونىڭ ويىنشا، فاشيزم مەن كوممۋنيزم تاريح ساحناسىنان كەتكەنىمەن الەمدىك قاقتىعىستارعا نەگىز بولاتىن جاڭا كۇشتەر بار. ول الەمدىك دىندەر مەن ۇلتقا بولىنۋشىلىك. بۇلار تۇرعاندا «تاريحتىڭ سوڭى» بولا قويماس دەگەن بايلام جاسادى.

سونىمەن باتىس الەمىنىڭ ساراپشىلارى جيىرماسىنشى عاسىرداعى الەمدىك قاقتىعىستاردىڭ قوزعاۋشى كۇشى فاشيزم مەن كوممۋنيزم بولسا، ەندىگى ءححى عاسىرداعى قاقتىعىستاردىڭ قاينار كوزى الەمدىك دىندەر مەن ۇلتتىق مادەنيەتتەر دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. الەمدىك دىندەر مەن ۇلتتىق مادەنيەتتەردى قۇراۋشى وزىندىك قۇندىلىقتار بار، ەندىگى تارتىس سول قۇندىلىقتاردىڭ اراسىندا بولماق. ولاي بولسا قۇندىلىقتار قاقتىعىسى الەمدىك تەندەنسياعا اينالۋى زاڭدىلىق.

وسى ورايدا، كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق پىكىر بىلدىرگەندەردىڭ ءبىرى “وركەنيەتتەر قاقتىعىسى” كىتابىنىڭ اۆتورى، امەريكاندىق مادەنيەتتانۋشى
س. حانتينگتون بولدى. ول ف. فۋكۋيامانىڭ ويلارىن قۇپتاي وتىرىپ، الەمدە ەندى مادەنيەتتەر اراسىندا ەمەس، بىرنەشە مادەنيەتتەردى بىرىكتىرگەن جەكەلەگەن وركەنيەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىستار ءقاۋىپى بار دەگەن ويىن ءبىلدىردى.  س.حانتينگتوننىڭ پىكىرىن ساباقتار بولساق، حريستاندىق كونتەكستەگى باتىس ەلدەرى، پراۆوسلاۆيەلىك كونتەكستەگى سلاۆيان ەلدەرى، يسلامدىق كونتەكستەگى شىعىس حالىقتارى، بۋدديزم كونتەكسىندە بىرىگەتىن جاپون، كورەي، قىتايلىق وركەنيەتتەر بار، سولار ءقازىر الەمدە ۇلكەن ىقپالعا يە. س.حانتينگتوننىڭ وركەنيەتتەر اراسىنداعى باسەكەلەستىك دەگەنى وسىنداي ءارتۇرلى باعىتتارعا بىرىگىپ قالىپتاسقان وركەنيەتتەر جايلى. ياعني الەمدەگى وركەنيەتتەردىڭ نەگىزىندە ناقتى ءدىن نەمەسە جۇيەلى كوزقاراس ۇستاناتىن ىقپالدى دۇنيەتانىم جاتقانىن مەڭزەيدى. سول جۇيەلى دۇنيەتانىمدار ۇلتتىق مادەنيەتتەردى بىرىكتىرىپ، ۇلكەن وركەنيەتتىك كۇشكە اينالىپ وتىر.

قاقتىعىستاردىڭ شىعۋ كوزدەرى تۋرالى جوعارىداعى پىكىرلەرگە ءبىز تاعى دا بىرنەشە سەبەپتەردى قوسار ەدىك. قازىرگى الەمدەگى قاقتىعىستارعا تۇرتكى بولىپ وتىرعان سەبەپتەرگە تابيعي رەسۋرستار ءۇشىن كۇرەستى، ۇلكەن ۇلتتاردىڭ كىشى ۇلتتارعا قاتىستى ۇستاناتىن شوۆنيستىك ساياساتىن، گەوساياسي كەلىسپەۋشىلىكتەردى، يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ قىرعي قاباق ۇستانىمدارىن جاتقىزۋعا بولادى. ولاي بولسا «تاريحتىڭ سوڭى» دەۋگە ءالى ەرتە.

بىزدەگى جاعدايعا كەلسەك، كەڭەس زامانىنداعى ورتاق يدەولوگيا كەلمەسكە كەتكەننەن سوڭ تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەرگە جاڭا قۇندىلىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.

وسى كەزدە ەلىمىزگە ءارتۇرلى ءدىني ميسسيونەرلىك اعىمداردىڭ، ءتۇرلى دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستى ناسيحاتتايتىن اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ اعىلىپ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ باستى ماقساتى كەڭەستىك يدەولوگيادان بوساعان حالىقتىڭ ساناسىن، قۇندىلىقتار جۇيەسىن ءوز كوزقاراستارىمەن تولتىرىپ، وعان ىقپال جاساۋ بولدى.

كەڭەستىك مونو جۇيەنىڭ ورنىنا كەلگەن نارىقتىق دەموكراتيالىق قاتىناستاردى جەلەۋ ەتىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىن وزگەرتىپ، ساناسىن بيلەۋگە تىرىسقان باتىستىق، شىعىستىق، حريستياندىق، يسلامدىق ءتۇرلى اعىمدار جاڭبىردان سوڭعى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. بۇلاردىڭ ىقپالىن بۇگىنگى جاھاندانۋ، ينتەرنەت زامانىندا ناقتى بايقاۋعا بولادى.

كەزىندەگى حاكىم ابايدىڭ «باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان» دەگەن ءسوزى بۇگىنگى كۇنى كۇردەلەنىپ، زور مازمۇنعا، جاڭا بوياۋعا يە بولۋدا.

قازىرگى سىرتتان كەلىپ جاتقان كۇشتەردىڭ باستى كوزدەيتىندەرى قازاق جەرىنىڭ ماتەريالدىق بايلىعى. وعان قول جەتكىزۋدىڭ «دەموكراتيالىق جولى» حالىقتىڭ رۋحاني سانا سەزىمىنە ىقپال ەتۋ. الدىمەن سانانى جاۋلاپ الۋ. ءبىز بۇگىن قولداعى مال، باستاعى ميعا تالاستىڭ كۇردەلى كەزەڭىن باستان وتكەرىپ جاتىرمىز.

جاھاندانۋ زامانىنداعى ساناعا اسەر ەتۋشى بىردەن-بىر فاكتور ول – اقپارات. اقپارات ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىنا ۇستەمدىك جۇرگىزۋ، كوزقاراسىنا ىقپال ەتۋ قازىرگى زامانىنىڭ باستى تەندەنسيالاردىڭ ءبىرى. بۇگىنگى ەلەكتەن وتكىزىلمەگەن اقپارات اعىمىنىڭ توقتاۋسىز تاراۋى، بۇعان قوسا ولارعا مول مۇمكىندىك تۋدىرعان عالامتوردىڭ دامۋى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە.

وسى ورايدا زياندى اقپاراتتان قورعاناتىن جاڭا مەحانيزمدەر ويلاپ تاۋىپ، بىزگە اقپاراتتىق قورعانىس جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. ءارتۇرلى، زياندى اقپاراتتىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىن جاۋلاپ الماۋى ءۇشىن، ءبىز ۇرپاق تاربيەسىندە ولاردىڭ ساناسىندا سىرتقى زياندى اقپاراتتارعا بوس ورىن قالمايتىنداي جاڭا قۇندىلىقتارعا تولى بالاما اقپارات ۇسىنا ءبىلۋىمىز كەرەك. ونى ەڭ الدىمەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مىقتاپ قولعا الۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. ءقازىر اقپارات ارقىلى قۇندىلىقتار قاقتىعىسى ءورشىپ، ءبىرىن-بىرى الماستىرۋدا. ءبىز قۇندىلىقتار تارتىسى مۇلدەن بولماۋى كەرەك دەي المايمىز. سەبەبى بۇل جاھاندانۋمەن بىرگە كەلگەن الەمدىك تەندەنسيا. مۇنى شەشۋدىڭ جالعىز جولى ولارعا ءوز قۇندىلىقتارىمىزبەن قارسى تۇرا ءبىلۋ عانا. نە وزگە قۇندىلىق سەنى بيلەيتىن، نە سەن وعان ءوز قۇندىلىعىڭمەن قارسى تۇراتىن زامان تۋىپ وتىر.

سىرتقى، زياندى اقپاراتقا قارسى تۇرا الاتىن ۇلتتىق يمۋنيتەتتى كۇشەيتۋشى قۇرال ول – ۇلتتىق يدەولوگيا. ۇلتتىق يدەولوگيا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالۋى كەرەك. ونسىز ءبىز ءۇشىن «باستاعى ميعا تالاس» زامانىندا «بوتەن سانانىڭ» ىقپالىندا كەتۋ ءقاۋپى سەيىلمەك ەمەس.

حح عاسىرداعى حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن ءداۋىر، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىز بەن سانا بولمىسىمىزعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتىپ، بوتەن ىلىمدەردى سۋداي ءسىڭىرىپ، تاستاي بەكىتىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىككە سانامىز ەسەڭگىرەگەن، ۋلانعان كۇيدە جەتتىك. ەگەمەندىكتىڭ وتكەن شيرەك عاسىرى ەس جيىپ، ەتەك جيناۋ زامانى بولدى. ءبىراق مويىنداۋىمىز كەرەك، وتارشىلىق سانا-سەزىمنەن ءالى دە تولىق ارىلا قويعان جوقپىز. بابالارىمىز «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەپ تەكتەن-تەك ايتپاسا كەرەك. قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى ءالى دە ەسەڭگىرەگەن كۇيدە قالىپ قويىپ وتىر. وعان انا ءتىلىمىزدىڭ ءوزىنىڭ تاريحي، شىنايى مەملەكەتتىك دارەجەسىنە ءالى كۇنگە دەيىن تولىق كوتەرىلە الماي، كوپ جاعدايدا اۋدارمانىڭ ءتىلى عانا بولىپ وتىرعاندىعىن-اق دالەل ەتۋگە بولادى.

ءبىزدىڭ سىرتقى يدەولوگيالىق كۇشتەرگە توتەپ بەرەتىن بىردەن-بىر يممۋنيتەتىمىز – ۇلتتىق سانا سەزىمىمىز بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلى قوعامدا ءوزىنىڭ تاۋەلسىز ۇلتتىڭ ءتىلى رەتىندەگى تيەسىلى مارتەبەسىنە قول جەتكىزبەي، ۇلتتىق سانانىڭ جاڭا زامانعا ساي ءورىس الۋىن كەشەندى جۇزەگە اسىرا الماسىمىز انىق. ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق ويشىل ماحمۇت قاشقاري «ادامشىلىقتىڭ كىلتى – انا تىلىندە» دەگەن. ادامشىلىق ءوزى ءۇشىن عانا ەمەس، ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ. «ادامدىق بورىشىڭ حالقىڭا ەڭبەك قىل» دەپ شاكارىم  اتامىز  دا وسىنى ايتقىسى كەلگەن. بىزگە ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن، ونى ادامدىق بورىشىم دەپ سانايتىن ەرلەردى كوبىرەك تاربيەلەۋ قاجەت. ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋدى پارىز سانايتىن ەرلەر قاشاندا ەل يگىلىگىن باستى ورىنعا قويىپ، ءتۇرلى جىمىسقى جەمقورلىق ارەكەتكە بارماسى انىق. حح عاسىردىڭ باسىندا شىن مانىندەگى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى كوكسەگەن ەرلەر بولدى قازاقتا. ءبىراق ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ ەل ءۇشىن جاساعان جانكەشتى حارەكەتتەرىن ۇرپاققا تولىققاندى جەتكىزە الماي كەلەمىز. ءبىزدىڭ سانامىزدا الىدە بولسا «ۇلگىلى كومسومولدار» يدەال قۇرۋدا. سانامىز قۇندىلىقتار قاقتىعىسىنىڭ الاڭىنا اينالىپ وتىر. بىزگە، اسىرەسە الدىڭعى اعالار بۋىنىنا ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ ىشكى سەنزۋرامىزدان، ىشكى، جىبەرمەيتىن جاسقانشاق سانادان بوساپ شىعاتىن ۋاقىت كەلدى.

بۇگىنگى جالپى سانى 12 ميلليوننان اسقان قازاق ءۇشىن ۇلتتىق سانا-سەزىمدى تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-بىر كىلتى قازاق تىلىندە. بارلىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى، بابالارىمىزدىڭ دانالىق دۇنيەتانىمىن ءبىز تۋعان تىلىمىزدە عانا بويعا ءسىڭىرىپ، ۇرپاقتارىمىزعا امانات ەتە الامىز. ەگەر ءبىز شىن مانىندە رۋحاني جاڭعىرۋدى جۇزەگە اسىرامىز دەسەك، قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق ومىردەگى ءرولىن ءتيىستى دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز قاجەت. قازاقتىڭ تىلىنە تونگەن قاۋىپ، قاشاندا تاۋەلسىزدىككە تونگەن ءقاۋىپ ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق بولمىسىمىزدى شىن مانىندە جاڭعىرتپايىنشا، سانامىزعا سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپال جۇرگىزۋى وڭاي جۇزەگە اسپاق.

ۇلتتىق مىنەز قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. لاتىن قارپىنە كوشۋ ۇدەرىسى تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن تاريحي ماڭىزى زور. بۇل ەڭ الدىمەن تۇركى تەكتەس حالىقتارمەن جاڭاشا ينەگراسياعا تۇسۋىمىزگە زور ىقپالىن تيگىزبەك.

جوعارىدا ءقازىر بىرنەشە ۇلتتىق مادەنيەتتەردى بىرىكتىرەتىن وركەنيەتتەر زامانى دەپ ايتقانىمىزداي، تاريحى ءبىر، ءدىلى مەن ءدىنى ورتاق تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ بىرىگۋى، جاڭاشا تۇرلەنىپ الەمدىك وركەنيەتتە ىقپالدى كۇشكە اينالۋى، ءححى عاسىردا كۇتىلەتىن جاعداي. بۇعان ورتاق لاتىن ءالىپبيىنىڭ وزىندىك وڭ اسەرى بولارى انىق.

مادەنيەتتەردىڭ قايشىلىقتا بولۋى زاڭدىلىق. «ەۋروپانىڭ قۇلدىراۋى» اتتى ايگىلى ەڭبەگىمەن الەمگە تانىلعان مادەنيەتتانۋشى، نەمىس عالىمى وسۆالد شپەنگلەر «مادەنيەتتەر قاشاندا وقشاۋ جانە بىر-بىرىنەن قۇلىپتاۋلى قۇپيا بولمىسقا يە» دەگەن قۇندى پىكىر ايتقان بولاتىن. راسىمەن وركەنيەت ورتاق بولعانىمەن مادەنيەتتەر وزىندىك قايتالانباس بولمىسقا يە. سەبەبى ۇلتتىق مادەنيەتتەر ۇلتتىق داستۇرلەر مەن قۇندىلىقتاردان قۇرالادى. مادەنيەتتەردىڭ ءوز-وزىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋى، ەكىنشى ءبىر مادەنيەتكە قايشىلىق تۋدىرۋى مۇمكىن. ولاي بولسا قۇندىلىقتار اراسىنداعى قاقتىعىس مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا دامۋ زاڭدىلىعى دەسە دە بولادى. ف. فۋكۋيامانىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتەر تۇرعاندا «تاريحتىڭ سوڭى» بولا قويماس دەگەن پىكىرىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا.

بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا ءبىز الەم جۇرتشىلىعىنا اعىلشىن نەمەسە جۇڭگو مادەنيەتىنىڭ وكىلى، بولماسا ورىس الەمىنىڭ بولشەگى رەتىندە ەمەس، ەڭ الدىمەن قازاق ۇلتى رەتىندە قىزىقتىمىز. قازاقتىڭ داستۇرلەرى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمى، مۋزىكاسى، ونەرى، ءداستۇرلى ءدىني دۇنيەتانىمى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، وسىلار عانا جاھاندانۋ زامانىندا ءبىزدى الەمگە تانىتاتىن باستى ەرەكشەلىكتەرىمىز بولىپ قالا بەرمەك. قالعان دۇنيەنىڭ بارلىعى كوشىرمە، سىرتتان كەلەتىن قۇندىلىقتار. ولاردى ءبىز قاجەتىنشە، ءوز كەرەگىمىزگە جاراتىپ، ولارعا تالعامشىل بولۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ عالامعا تانىلاتىن ءبىر-اق قىرىمىز بار ول – قازاق رەتىندەگى ۇلتتىق بولمىسىمىز، حالىق رەتىندەگى اسىل قاسيەتتەرىمىز بەن ەرەكشە ويلاۋ اقىل-پاراساتىمىز. قازاقتىڭ مۇراتى – قازاق بولىپ قالۋ. وزگە جول تەك باسقا وركەنيەتكە جۇتىلۋ عانا.

قۇندىلىقتار قاقتىعىسى ول – ءومىر زاڭدىلىعى. قۇندىلىقتار تارتىسقا تۇسكەن زاماندا ءوز ۇلتتىق قۇندىلىعىن نىعايتا بىلگەن ەلدەر عانا لايىقتى ۇلەسىن الماق.

تاۋەلسىز ەل رەتىندەگى باستى مىندەتىمىز قازاقتىڭ مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندەگى ءقادىرىن قايتارىپ، ونى جاڭا زامانعا ساي قايرا تۇلەتۋ بولۋ كەرەك. قازاققا بۇدان وزگە جول جوق. سوندا عانا ءبىزدىڭ قۇندىلىقتار قاقتىعىسقا تۇسكەن الەم جارىسىندا ءوز ورىنىمىزدى ويىپ الارىمىز انىق.

باقىتجان قادىر ۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ دوسەنتى