ءادىل، اشىق جانە جۇيەلى سايلاۋ – قازىرگى دەموكراتيانىڭ ەڭ نەگىزگى ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى. دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ ەڭ باستى تالابى – بيلەۋشىلەر بيلىككە سايلاۋشىلاردان، ياعني باسقارىلاتىندار ارقىلى قول جەتكىزەدى. بۇل وكىلەتتىكتەر كەزەكتى سايلاۋ ارقىلى جاڭارتىلادى. سايلاۋ ارقىلى باسقارىلاتىندار بيلەۋشىلەردىڭ ساياساتى مەن ارەكەتتەرىنە داۋىس بەرەدى؛ ولار بيلەۋشىلەردى وڭ نەمەسە تەرىس ماعىنادا باعالايدى.
1946 جىلى كوپپارتيالىق جۇيە ەنگىزىلگەننەن بەرى تۇركيا تۇراقتى، ءادىل جانە اشىق سايلاۋلار وتكىزىلگەن ەلدەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. تۇركياداعى سايلاۋلار جوعارعى سايلاۋ كەڭەسى (YSK) سياقتى قۇرىلعان ينستيتۋتتار ارقىلى تاۋەلسىز سۋديالاردىڭ باقىلاۋىمەن وتەدى. سوندىقتان تۇركيانىڭ سايلاۋ قاۋىپسىزدىگى مەن ازاماتتاردىڭ سايلاۋ جاشىگىنە سەنىمىن قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان ساياسي مادەنيەتى دامىعان.
تۇركياداعى سايلاۋعا جانە جاشىكتەرگە دەگەن سەنىمنىڭ كورىنىسىن سايلاۋعا قاتىسۋ كورسەتكىشىنەن دە بايقاۋعا بولادى. تۇركيا 2023 جىلى 14 مامىردا وتكەن پرەزيدەنتتىك جانە پارلامەنت سايلاۋىمەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى (ەىدۇ) ەلدەرى اراسىندا سايلاۋعا قاتىسۋ كورسەتكىشى بويىنشا ەڭ جوعارى قاتىسۋ كورسەتكىشىنە يە 3ء-شى ەل بولدى. YSK دەرەكتەرىنە قاراعاندا، 14 مامىرداعى سايلاۋعا ىشكى قاتىسۋ كورسەتكىشى 88،92 پايىز بولسا، پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى وتكەن 28 مامىرداعى سايلاۋدا بۇل كورسەتكىش 85،72 بولدى. ەىدۇ جانە دەموكراتيا جانە سايلاۋعا جاردەمدەسۋ حالىقارالىق ينستيتۋتى (IDEA) دەرەكتەرىنە قاراعاندا تۇركيا 14 مامىرداعى ىشكى سايلاۋعا قاتىسۋ كورسەتكىشىمەن اقش، فرانسيا، گەرمانيا جانە ۇلىبريتانيا سياقتى كوپتەگەن باتىس ەىدۇ مۇشە ەلدەرىن ارتتا قالدىردى. بۇل دەرەكتەردىڭ تاعى ءبىر تاڭعالارلىق تۇسى تۇركياداعى سايلاۋعا قاتىسۋ كورسەتكىشى شۆەسيا، دانيا، جاڭا زەلانديا، يسلانديا، نيدەرلاندى جانە نورۆەگيا سياقتى سايلاۋعا قاتىسۋ 80 پايىز شاماسىندا بولعان ەلدەردەن دە جوعارى.
تۇركيادا 31 ناۋرىز جەكسەنبى كۇنى جەرگىلىكتى ۇكىمەت جالپى سايلاۋى وتەدى. تۇركيانىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ادالدىعىن جانە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەرگە دەگەن جاڭاشىل كوزقاراسىن كورسەتەتىن 31 ناۋرىزداعى جەرگىلىكتى ۇكىمەت جالپى سايلاۋى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق ارەنادا ۇلكەن ماڭىزعا يە. سونىمەن قاتار وسى سايلاۋ پروسەسىندە ءقاۋىپسىز جانە ءادىل شارتتاردا جۇرگىزىلگەن ناۋقاندار تۇركيانىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەرگە بەرىلگەن ماڭىزدىلىق تۇرعىسىنان ايماقتاعى دەموكراتيالىق كەمەلدەنگەن جەتەكشى ەلدەردىڭ ءبىرى ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى.
حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋدا ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ زامان تالابىنا ساي كوزقاراسى مەن پەرسپەكتيۆاسى بولۋىنا اسا ءمان بەرەتىنىمىزدى ايتقىم كەلەدى. بۇل پروسەستىڭ حالىقتىڭ دەموكراتيالىق قاتىسۋىن جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىمەن بايلانىسىن نىعايتۋدا ءتيىمدى ءرول اتقاراتىنى شىندىق.
بىزدە بىرنەشە جىلدار بويى قولدانىپ كەلگەن يننوۆاسيالىق مۋنيسيپاليتەت ءتاسىلىن ەرەكشەلەندىرەتىن نارسە — ول ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋعا، بارلىق جاعدايلاردا اشىقتىقتى، ەسەپتىلىكتى جانە ەڭ باستىسى، تەحنولوگيانى ءتيىمدى قولدانۋ مەن تۇراقتى دامۋمەن بىرگە ازاماتتارعا باعىتتالعان اكىمشىلىكتەردى قۇرۋعا باعىتتالعان جوبالار. وسى كوزقاراستىڭ العاشقى قادامى جانە ناقتى ۇلگىسى — 1994 جىلعى جەرگىلىكتى سايلاۋمەن ىستامبۇل قالالىق اكىمشىلىگىن باسقارۋ مىندەتىن اتقارعان پرەزيدەنتىمىز رەجەپ تايىپ ەردوعان مىرزانىڭ باسشىلىعىمەن تۇركيا اكىمشىلىك باسقارۋ سالاسىندا ماڭىزدى قادامدار جاسادى. وسىدان 30 جىل بۇرىن پرەزيدەنتىمىز ۇسىنعان قىزمەت كورسەتۋ ساياساتى مەن كوزقاراسىن ساقتاۋ مۋنيسيپاليتەتتەردىڭ نەگىزگى ساياسي كوزقاراسىن قۇرايدى. سول سەبەپتى، الداعى جەرگىلىكتى سايلاۋعا ۇقساس كوزقاراس، ۇستانىم پەن قىزمەت كورسەتۋ ءتاسىلىن ساقتاۋ ۇلتتىق جانە حالىقارالىق ارەنادا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارىمىز بەن الەۋمەتتىك تۇتاستىعىمىزدى ودان ءارى نىعايتادى دەپ سەنەمىز.
2024 جىلدىڭ 31 ناۋرىزىندا وتەتىن جەرگىلىكتى سايلاۋدى تۇركيانىڭ دەموكراتيا جولىنداعى ماڭىزدى كەزەڭى رەتىندە كورەمىز. بۇل سايلاۋدىڭ دا تۇركيانىڭ ايماقتىق كوشباسشىلىق كوزقاراسىن نىعايتۋداعى تاعى ءبىر قادامى دەپ ويلايمىز جانە ونى ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق تۇرعىدان جەتىلۋىن جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ارتتىراتىن جالپىعا بىردەي ماڭىزدى ارەكەت رەتىندە قابىلدايمىز. بۇعان قوسا، بۇرىنعى بارلىق سايلاۋلار سياقتى، بۇل سايلاۋ دا تۇرىك حالقىنىڭ دەموكراتيالىق ۇدەرىستەرگە تيىمدىرەك قاتىسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى؛ وسىلايشا، دەموكراتيامىزدىڭ نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن بولادى.
31 ناۋرىزداعى سايلاۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى تۇسى – بۇل سايلاۋدان كەيىن 4 جىل ىشىندە جاڭا سايلاۋ وتكىزىلمەيدى. وسى 4 جىلدا تۇركيا پرەزيدەنتىمىز رەجەپ تايىپ ەردوعان مىرزانىڭ باسشىلىعىمەن باستالعان دامۋ باستامالارىن باسەڭدەتپەي جالعاستىرادى. سوڭعى جىلدارى بايلانىس سالاسىنان ديپلوماتياعا، ەكونوميكالىق دامۋدان ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيسيالارعا دەيىن بارلىق سالادا كورسەتىلەتىن قىزمەتتەر جالعاسىن تاباتىن بولادى. سونىمەن قاتار، تۇرىك عاسىرىنا جاڭا جانە ازاماتتىق كونستيتۋسيامەن كىرۋ ماقساتى الداعى 4 جىلدىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە مەن كۇن ءتارتىبى بولماق.
وسى كوزقاراس اياسىندا تۇركيا دەموكراتيالىق ستاندارتتارىن جوعارىلاتىپ، تابىس پەن ءال-اۋقات دەڭگەيىن ارتتىرىپ، ايماقتىق جانە جاھاندىق اكتەر بولۋ جولىندا تۇرىك عاسىرىن قۇرۋعا ۇمتىلادى. تۇركى الەمىندەگى ايماقتىق ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىكتەردى ۇلعايتۋ ارقىلى تۇركيا عاسىرىنىڭ تۇركى الەمى عاسىرى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ قازىرگى كەزەڭدەگى باسىمدىقتارىمىز، باستى ماقساتىمىز بولىپ قالا بەرەدى. ءبىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ساياسي ۇرانىمىز – تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ تۇركى الەمىنىڭ ماسەلەلەرىنە تۇراقتى شەشىم تابۋدا ءتيىمدى بولۋى. سونىمەن قاتار تۇركيانىڭ ساياسي سەزىمتالدىعىنا، اسىرەسە فەتو جانە دايش سياقتى تەررور ۇيىمدارىمەن كۇرەسۋگە قاتىستى ۇستانىمدارىنا تۇسىنىستىكپەن قاراۋدى دوس جانە باۋىرلاس تۇركى الەمىنەن كۇتەتىنىمىز انىق جايت.
31 ناۋرىزدا وتەتىن سايلاۋدان كەيىن تۇركيا دەموكراتيالىق مادەنيەتىنە جاڭا ءساتتى سايلاۋدى قوسادى دەگەن سەنىمدەمىز، سونىمەن قاتار ىستامبۇل جانە انكارا قالالارى سياقتى بارلىق پروۆينسيالارىن تۇركيا عاسىرىنا دايىندايدى. ۇلتتىق دامۋ، 6 اقپانداعى جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەككەن قالالاردىڭ قايتا جاندانۋى مەن قۇرىلىسى، ىستامبۋل سياقتى جەر سىلكىنىسى بولۋ ءقاۋپى جوعارى قالالاردىڭ جەر سىلكىنىسىنە ءتوزىمدى قالالارعا اينالۋىن قولعا الۋ سايلاۋدان كەيىنگى ەڭ ماڭىزدى ماقساتىمىز بولماق.
تۇركيا بۇدان بىلاي دا وسى ۋاقىتقا دەيىن جاساعانداي سايلاۋدى دەموكراتيالىق پروسەدۋرالار اياسىندا وتكىزەدى، ۇكىمەتى مەن وپپوزيسياسى سايلاۋ جاشىكتەرىنىڭ ناتيجەلەرىنە قۇرمەتپەن قارايدى جانە ەڭ باستىسى تۇركيا عاسىرىن قۇرۋدى جالعاستىرادى. سوندىقتان 31 ناۋرىزداعى جەرگىلىكتى باسقارۋ سايلاۋى ىشكى جانە سىرتقى ديناميكاسى تۇرعىسىنان تۇركيانىڭ بولاشاق ونجىلدىقتارىنا اسەر ەتەتىن سايلاۋ دەپ ايتۋعا بولادى.
فاھرەتتين التۋن،
تۇركيا پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى كوممۋنيكاسيالار باسقارماسىنىڭ باسشىسى
سىلتەمە: Jas qazaq گازەتى، https://jasqazaq.kz/tyrkiyada-zhergilikti-akimshilik-sajlauy/
