قازاقستاندا وتباسىلىق تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى

پرەزيدەنت قاسىم-جومارات توقايەۆتىڭ بالالار مەن ايەلدەرگە وزبىرلىق  كورسەتۋگە قاتىستى جازانى قاتاڭداتۋ تۋرالى قول قويعان زاڭى اعىمداعى جىلدىڭ 16-ماۋسىمىنان باستاپ كۇشىنە ەندى.  قۇجاتقا مەملەكەت باسشىسى 15-ساۋىردە قول قويعان. بۇل ءوز كەزەگىندە قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، ءالى كۇنگە دەيىن شۋى باسىلماي كەلە  جاتقان داۋلى ماسەلە.

ايەلدەر مەن بالالارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋشى جۋان جۇدىرىقتىلاردىڭ جازاسىن قاتاڭداتۋ تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى، الداعى ۋاقىتتا نە وزگەرەدى؟ ەندىگى جەردە نازىك جاندىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بولا ما؟ مەملەكەتتىڭ كەز كەلگەن وتباسىنىڭ تىرلىگىنە ارالاسىپ، بالالاردىڭ تاربيەسىنە ارالاسۋعا، ءتىپتى قورلىق كورگەن بالالاردى اتا-انالارىنان ايىرىپ الۋعا قۇقىعى بار ما؟ جاڭا زاڭ ەلىمىزدەگى زورلىق-زومبىلىققا  دۋشار بولۋشى نازىك جاندىلاردىڭ قاتارىن ازايتا الا ما؟ 

«سالتانات زاڭى»

ەلىمىزدە ءار جىلدارى وتباسىندا زورلىق-زومبىلىق كورەتىن نازىك جاندىلاردىڭ قاتارى كوبەيمەسە، ازايعان ەمەس. ولاردى قورعاۋدى كوزدەگەن زاڭ جوباسى بەس جىل بۇرىن ازىرلەنگەنىمەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز كۇشىنە ەنبەي كەلگەن. اتالعان زاڭ جوباسى پارلامەنت عيماراتىنا ەكى رەت «باس سۇعىپ»، بەس جىل بويى تالقىلانىپ، اعىمداعى جىلدىڭ 15-ساۋىرىندە ەكس-مينيستر قۋاندىق بيشىمبايەۆ ءوزىنىڭ ازاماتتىق نەكەدەگى ايەلى سالتانات نۇكەنوۆانى قاتىگەزدىكپەن ولتىرگەننەن كەيىنگى اتىشۋلى سوت پروسەسىنەن سوڭ قابىلداندى. سوندىقتان بۇل قۇجات حالىق اراسىندا  «سالتانات زاڭى» دەپ اتالىپ كەتتى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى قول قويعان زاڭى شىن مانىندە ۇزاق ۋاقىت تالقىعا تۇسكەن قۇجات. 2020 جىلى ول پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىندا بولىپ، دەپۋتاتتاردىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلعان. الايدا، 2021 جىلى ونى  جاقتاۋشىلار مەن  قارسىلاستارىنىڭ  اراسىنداعى قىزۋ پىكىرتالاس شيەلەنىسىنەن  سوڭ زاڭ جوباسى ماجىلىستەن كەرى قايتارىلدى.

زاڭدى جاقتاۋشىلار مەن قارسىلاستار

وسىدان كەيىن بىرنەشە جىل بويى اتالعان، زاڭدى قابىلداۋ تۇرعىسىنداعى ماسەلە ب ا ق بەتتەرىندە اراگىدىك قىلاڭ بەرىپ وتىردى. ءبىراق ەكى جاقتىڭ تەكەتىرەسى تولاستاعان جوق، اركىم ءوز  ۇستانىمدارىن دالەلدەپ باقتى.

ماسەلەن، زاڭنىڭ قابىلدانۋىن جاقتاۋشىلار وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى قىلمىستىق كودەكستىڭ ءبىرقاتار باپتارىن مىسالعا الىپ، كوپتەگەن ايەلدەر مەن بالالاردىڭ وتباسىنداعى وزبىرلىق سالدارىنان جاپا شەگىپ، قورعانسىزدىقتىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعاندارىن العا تارتۋدا.  ولاردىڭ بۇل ورايداعى  نەگىزگى «كوزىرى» - ستاتيستيكا بولاتىن.

ماسەلەن، 2022 جىلى سول كەزدەرى ءماجىلىس دەپۋتاتى بولعان، بۇگىندە قازاقستانداعى بالالاردىڭ قۇقىعى بويىنشا ۋاكىلەتتى وكىلى دينارا زاكييەۆا تومەندەگىدەي مالىمەتتەردى العا تارتقان ەدى: 2021 جىلى وتباسىلىق وزبىرلىق بويىنشا 1022 قىلمىستىق ءىس تىركەلىپ، 53 مىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق ورىن العان.  2023 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقايەۆتىڭ ءوزى وتباسىلىق-تۇرمىستىق سالاداعى وزبىرلىق  دەڭگەيىنىڭ ارتىپ وتىرعاندىعىن ەرەكشە اتاپ وتكەن-دى.

«كەيىنگى ەكى جارىم جىلدىڭ بەدەرىندە «ءۇي اگرەسسورلارى» تاراپىنان 300-دەي ءولىم وقيعاسى ورىن الدى. دەنەگە اۋىر جاراقات سالۋدىڭ 878، دەنساۋلىققا ورتاشا زيان كەلتىرۋدىڭ 808 وقيعاسى تىركەلدى. 37 مىڭ ازامات اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى»، - دەدى ول  ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە.

ال زاڭدى قابىلداۋعا قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر (اراسىندا «قازاقستان اتا-انالارىنىڭ وداعى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ وكىلدەرى بار) مەن ءبىرقاتار زاڭگەرلەر ءوز دالەلدەرىن  ۇسىنىپ باقتى.

قارسى جاقتىڭ پىكىرلەرىنشە، بۇل قۇجاتتا  زاڭدىلىق تۇرعىسىنان العاندا ءبىرقاتار كەمشىلىكتەر مەن شيكىلىكتەر بار سەكىلدى. ماسەلەن، تۇرمىستارى جاقسى وتباسىلاردىڭ وزىنەن  اكەسى قۇيرىقتان ءبىر تارتقانى ءۇشىن، ولارعا ءتۇرلى مىندەتتەردى جۇكتەگەنى ءۇشىن-   (پسيحولوگيالىق قىسىم)، ءتىپتى قالتالارىندا ازىن-اۋلاق شىعىندارعا جۇمسالاتىن قارجىنىڭ  جەتىسپەۋشىلىگى ءۇشىن - (ەكونوميكالىق قىسىم) بالانى بىردەن ايىرىپ  الۋعا بولا ما؟ بۇلاردىڭ پايىمدارى وسىنداي.

جۇرتشىلىق اراسىندا اتالعان زاڭ قانشالىقتى قاجەت دەگەن ساۋالعا ءالى كۇنگە دەيىن داۋ-داماي ورىن الۋدا. بۇل رەتتە ونى جاقتاۋشىلار مەن قارسىلاستار تاراپىنان ءتۇرلى ارگۋمەنتتەر ايتىلدى، ءالى دە ايتىلۋدا. جوعارعى جاقتاعى مەملەكەتتىك سالاداعى  لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر قازاقستاندىقتاردىڭ وتباسىلىق ومىرلەرىنە ەشكىم ارالاسپايدى، بالالارىن دا تارتىپ الۋعا نيەتتەرىنىڭ جوق ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ باعۋدا.

اتا-انا قانداي جاعدايدا اتا-انا قۇقىعىنان ايىرىلادى؟

 «بۇگىنگى قولدانىستاعى «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭدا وتباسىندا قىلمىستىق  قۇقىق بۇزۋشىلىق بايقالعاندا اتا-انا قۇقىعىنان ايىرۋ تۋرالى نورما بار. ءبىراق ءبىز جاپپاي ءبارىن بىردەي اتا-انا قۇقىعىنان ايىرۋدىڭ ءمانىسىن كورمەي وتىرمىز. مۇنداي جاعداي ەل تاريحىندا بولعان ەمەس. جۋىردا عانا پرەزيدەنتىمىز قول قويعان اتالعان زاڭ كۇشىنە ەنگەن سوڭ دا ءبارى بىردەي  جاپپاي اتا-انا قۇقىعىنان ايرىلادى  دەۋگە نەگىز جوق. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم»، -  دەگەن ويىن ءبىلدىرىپتى سەنات سپيكەرى ماۋلەن اشىمبايەۆ. 

سەنات سپيكەرى جاڭا زاڭدا بيلىكتىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ بالالارىن تارتىپ الاتىن نورمانىڭ قاراستىرىلماعاندىعىن دا ايتىپ ءوتتى.

«بۇل دۇرىس تۇسىنىك ەمەس، ءبىز كوپشىلىككە، قوعامعا اتالعان زاڭنىڭ اتا-انالىق قۇقىقتان ايىرۋعا باعىتتالماعاندىعىن تۇسىندىرۋگە ءتيىسپىز. ول تەك ايەلدەردى قورعاۋعا، نازىك جاندىلاردىڭ قۇقىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋعا ارنالعان»، - دەيدى ماۋلەن اشىمبايەۆ. سپيكەردىڭ بۇل پىكىرىنە قازاقستاننىڭ  ادام قۇقىعى جونىندەگى  ۋاكىلەتتى  وكىلى ارتۋر لاستايەۆ تا قولداۋ بىلدىرۋدە.

جاعداي جاقسارسا يگى ەدى...

بالانىڭ باعىن تايدىرىپ، ايەلدىڭ ساعىن سىندىراتىن وسىنداي كەلەڭسىز جايتتار ايرانداي ۇيىپ وتىرعان بۇتىندەي ءبىر وتباسىنىڭ تاعدىرىن تاس-تالقان ەتىپ، كوپ جانداردى ازاپ پەن  تالكەككە سالادى. قۇزىرلى ورگان وكىلدەرى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ىشىمدىك، مۇلىكتى بولىسە الماۋ، قىزعانىش سىندى سەبەپتەرگە بايلانىستى وربيتىندىگىن العا تارتادى. سونىمەن قاتار، ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى كيكىلجىڭنىڭ ءۇشىنشى جاقتىڭ وت تاستاپ وتىرۋىنان دا ۋشىعا تۇسەتىندىگى انىقتالعان. سوڭىندا وتباسىنداعى اۋىر مورالدىك-پسيحولوگيالىق، فيزيكالىق، ەكونوميكالىق جانە سەكسۋالدىق وزبىرلىقتاردان زارداپ شەگەتىن نازىك جاندىلار مەن بالالار ەكەن.

بۇۇ-ى قازاقستاندا جىل سايىن 500-دەي ايەل ۇرىپ-سوعۋ مەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ قۇربانى بولاتىندىعىن انىقتاپتى. بۇل تاراپتا ارنايى زەرتتەۋ جۇمىسى دا جۇرگىزىلگەن. ساراپتاما ناتيجەسى كورسەتكەندەي، اۋىر قىلمىستاردىڭ 30-40 پايىزى «وتباسى، وشاق قاسىندا» ورىن الادى. مۇنى  اتالعان حالىقارالىق ۇيىمنىڭ وكىلدەرى  راستاپ  وتىر.  

قوعامدىق سانا وزگەرمەيىنشە، زورلىق-زومبىلىق ازايمايدى

 ناقتى ايتساق، مەيلى ايەل، مەيلى ەر ازامات نەمەسە بالا بولسىن، ادام قۇقىقتارىنىڭ اياققا تاپتالماۋى اسا ماڭىزدى. قىسىم كورگەن، تاياق جەگەن، قورلىق كورگەن نازىك جاندىلار  مەن بالالاردىڭ ماسەلەسى ۇيدەگى زورلىق-زومبىلىق توقتاعاندا عانا شەشىلەدى. ول ءۇشىن قوعامدىق سانا وزگەرۋى كەرەك. ازاماتتاردىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە قوزعاۋ سالۋ قاجەت. ولاردىڭ وتباسىنا، جارىنا جانە بالالارىنا دەگەن ماحابباتتارىن سوزبەن عانا ەمەس كۇندەلىكتى ومىردە وزدەرىنىڭ ىس-ارەكتتەرىمەن، قامقورلىقتارىمەن دالەلدەپ ءومىر سۇرۋگە قالىپتاستىرۋ قاجەت. وتباسىنىڭ تىرەگى، وتاعاسى وزدەرى ەكەنىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىندىرۋ كەرەك.  وسىعان وراي قازاقستاندا وتباسى ينستيتۋتىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. بۇل جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا ءوز ناتيجەسىن بەرەرى انىق. ال جاڭا زاڭ ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاي الا ما؟ كوپ كوكەيىندەگى تۇيتكىلدى ساۋال وسى...

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل جولاعى جولداۋىندا ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسى شەتەلدىك قارجى ينستيتۋتتارعا قىزمەت ەتپەۋ كەرەكتىگىن ايتتى.  ساراپشىلار جولداۋدىڭ وسى تۇسىن تۇرلىشە تاپسىرلەپ جاتىر.
پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىنان شىققان بويدا ب ا ق وكىلدەرىنە سۇحبات بەرگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى ەلنۇر بەيسەنبايەۆ مەملەكەت باسشىسى «ۇلتتىق قور شەتەلدىڭ قارجى ينستيتۋتتارىنا قىزمەت ەتپەۋ كەرەك» دەگەن ءسوزى ارقىلى  سىرتقى قارىزدار ماسەلەسىن مەڭزەدى دەگەندى ايتتى.

«بۇل جەردە سىرتقى قارىزدى ۇلتتىق قوردىڭ ەسەبىنەن جاۋىپ جاتىرمىز دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسپاۋ كەرەك. سىرتقى قارىزدارعا قىزمەت كورسەتۋ شىعىندارى تۋرالى ايتىلىپ وتىر دەپ ويلايمىن. شىنىمەن دە ۇلتتىق قور قاراجاتىنىڭ ونداي ماقساتتارعا جۇمسالىپ جاتقانى تۋرالى فاكتىلەر بار»، - دەدى دەپۋتات. 

ال ەكونوميكالىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قايىربەك ارىستانبەكوۆ اڭگىمە ۇلتتىق قور اقشاسىنا ساتىپ الىنعان قۇندى قاعازدار تۋراسىندا بولىپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى.
«بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق قور قاراجاتىنىڭ ءبىر بولىگى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قۇندى قاعازدارىنا، اكسيالار مەن وبليگاسيالارعا، دەريۆاتيۆتەرگە سالىنعان. ونىڭ پايىزى تومەن. ياعني،  ۇلتتىق قور اقشاسىنا قاي كومپانيانىڭ اكسياسىن ساتىپ الساق، سولاردى بايىتىپ وتىرمىز دەۋگە بولادى. پرەزيدەنت شەتەلدىك قارجى ينستيتۋتتارىنا قىزمەت ەتپەۋى كەرەك دەگەندە وسىنى مەڭزەسە كەرەك»، - دەيدى ەكونوميست.
ساراپشىنىڭ دەرەگىن ۇلتتىق بانكتىڭ رەسمي مالىمەتتەرى دە راستاپ تۇر دەۋگە بولادى. جالپى ۇلتتىق قوردا ساقتاۋلى تۇر دەلىنەتىن قارجىنىڭ 10 ملرد اقش دوللارىنان استام بولىگى تۇراقتاندىرۋ پورتفەلدەرىنە سالىنعان. اكتيۆتىڭ بۇل ءتۇرىن جوسپاردا جوق شىعىندار پايدا بولعان كەزدە تەز شەشىپ الىپ،  رەسپۋبليكا بيۋدجەتى ارقىلى ەكونوميكاعا باعىتتاۋعا ارنالعان. اتالعان قاراجات ۋاقىت سىنىنان تولىق وتكەن، سەنىمدى قۇندى قاعازدارعا عانا سالىنادى. ءبىراق، قايىربەك ارىستانبەكوۆ ايتقانداي، سىياقى پايىزى تومەن بولۋى مۇمكىن. ۇلتتىق بانك پەن قارجى مينيسترلىگى بۇل جەردە قۇندى قاعازدىڭ ينۆەستيسيالىق تابىسىنان گورى سەنىمدىلىگىنە باسىمدىق بەرىپ وتىر دەۋگە كەلەدى. 
بۇل اكتيۆتى قاجەت كەزىندە جىلدام شەشىپ الۋعا بولاتىنىن 2019 جىلعى كوروناۆيرۋس پاندەمياسى كورسەتكەن بولاتىن. ىندەت كەزەڭىندەگى داعدارىسقا قارسى شارالاردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان 6 ترلن تەڭگە بولىنگەن ەدى.

ۇلتتىق قورعا تيەسىلى اقشانىڭ تاعى ءبىر بولىگى جيناقتاۋشى پورتفەلدە ساقتاۋلى. ونىڭ ءوزى ەكى ارناعا باعىتتالعان. ناقتى ايتساق، دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ باعالى قاعازدارىنا، كورپوراتيۆتىك وبليگاسيالارىنا، دامىعان ەلدەردە تىركەلگەن كومپانيالاردىڭ اكسيالارى مەن التىن پورتفەلىنە سالىنعان.
ۇلتتىق بانك بيىل ناۋرىز ايىندا جاريالاعان مالىمەتكە سەنسەك، ۇلتتىق قوردىڭ جيناقتاۋشى پورتفەلىنىڭ 29%ء-ى دامىعان مەملەكەتتەردەگى وبليگاسيالاردا، 21%ء-ى دامۋشى ەلدەردىڭ وبليگاسيالارىندا، 30%ء-ى دامىعان ەلدەردەگى كومپانيالاردىڭ اكسيالارىندا، 10%ء-ى كورپوراتيۆتىك وبليگاسيالاردا، 5%ء-ى بالاما قۇرالداردا جاتىر.
دامىعان ەلدەردەگى وبليگاسيالار تۋرالى ايتساق، ۇلتتىق قور اقشاسىنىڭ 62،5%ء-ى اقش-تىڭ، 12،5%-ى ەۋرووداقتىڭ، 10%-ى ۇلىبريتانيانىڭ، 5%-ى جاپونيانىڭ، 5%-ى اۋستراليانىڭ، 5%-ى كانادانىڭ مەملەكەتتىك باعالى قاعازدارىندا شوعىرلانعان.
ال ۇلتتىق قور قارجىسى ينۆەستيسيالانعان دامۋشى ەلدەردىڭ قاتارىندا لاتىن امەريكاسىنىڭ، شىعىس ەۋروپانىڭ، ازيا مەن افريكانىڭ الدىڭعى قاتارلى مەملەكتەتەرى بار.
ۇلتتىق قور اقشاسى سالىنعان كورپوراتيۆتىك وبليگاسيالار نەگىزىنەن بانك سەكتورى، اۋىل شارۋاشىلىعى، ەنەرگەتيكا جانە تەلەكوممۋنيكاسيا سالاسىن قامتيدى.
سونداي-اق ۇلتتىق قور ەل ىشىندە ساقتالاتىن التىن قۇيمالار مەن سىرتتا ساقتاۋلى تۇرعان التىن قۇيمالاردا جاتىر.