«وقۋلىق – ۇستازدىڭ دا، وقۋشىنىڭ دا اقىلشىسى»

ا.بايتۇرسىن ۇلى ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» عىلىمي جۋرنالىنىڭ رەداكسيالىق كەڭەس مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، عالىم-ۇستاز گۇلباھرام قۇلنازاروۆامەن سۇحبات

-  گۇلباھرام سۇلتان قىزى، بۇگىندە ءسىز تۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا تۇرىپ جاتقان عالىمسىز. ءوزىڭىز باسشىلىق ەتەتىن «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعى جىلدا تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ ماقساتىندا ەكى ەلدىڭ جوو وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ، كوللەدج مۇعالىمدەرى اراسىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىن، سەمينارلار مەن دارىستەرىن ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. وسى تۋرالى تولىقتاي ايتا كەتسەڭىز؟

- بۇگىندە قازاقستان ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا كوپتەگەن الەم ەلدەرىمەن قاتىناستار ورناتقان. ونىڭ ىشىندە اقش، ەۋروپا، ورتا ازيا ەلدەرى مەن ەاەو-نىڭ وزىق وقۋ وردالارى بار.

ابىلاي حان اتامىز: «بىلەككە سەنەر زاماندا ەشكىمگە دەس بەرمەدىك. بىلىككە سەنەر زاماندا قاپى قالىپ جۇرمەلىك!» دەگەندەي، بۇگىنگى ءبىلىم مەن عىلىم زامانىندا الەمنىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن ۇيرەنىپ-مەڭگەرمەسەك، ءومىر دەگەن ۇلى كوشتە ءوز سىباعامىزدان ايىرىلىپ قالارىمىز ءسوزسىز. قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە وقشاۋلانۋ قيىن، ءارى بۇل قاجەت تە ەمەس. ەۋروپانىڭ جانە ءوزىمىزدىڭ تامىرلاس، باۋىرلاس تۇركيا ەلىنىڭ عىلىمي-تەحنيكا سالاسى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارعا يە ەكەندىگى تالاس تۋدىرمايتىن اقيقات. مۇنداي وزىق تاجىريبەدەن ۇيرەنۋدىڭ قاجەتتىگى مەن تيىمدىلىگى ەشقانداي قارسىلىق تۋعىزبايدى، كەرىسىنشە باۋىرلاستىعىمىزدى بەكەمدەپ، ىقپالداستىعىمىزدى نىعايتا تۇسەدى. وسى ماقساتتا اشىلعان «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعىمىز تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى، ياعني عىلىم مەن ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرىپ، ەكى ەلدىڭ جوو وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ، كوللەدج مۇعالىمدەرى اراسىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىن، سەمينارلار مەن دارىستەرىن (قازاق - تۇرىك  تىلىندە)  جىل سايىن تۇركيانىڭ ءار قالاسىندا ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، تۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا 2022 جىلدىڭ 14-26 اقپانىندا «وقىتۋدىڭ زاماناۋي فورمالارى مەن ادىستەرى: ىزدەنىستەر مەن شەشىمدەر» اتتى حالىقارالىق سەمينار، 9-10 ساۋىرىندە «قازاقستان مەن تۇركيانىڭ جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى مەن تاجىريبەلەرى» اتتى حالىقارالىق ءعىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، ەلەكتروندى جيناعى شىعارىلدى. قاتىسۋشىلارعا تۇركيا مەملەكەتىنىڭ بەدەلدى، تاجىريبەلى پروفەسسورلار تاراپىنان حالىقارالىق سەرتيفيكاتتار تابىس ەتىلدى.

ورتالىعىمىز تۇركيادان قازىرگى قوعامنىڭ، جاستاردىڭ ءبىلىم الۋداعى ماقسات-مۇراتىنىڭ وزگەرگەنىنە وراي، جاڭا تەحنولوگيامەن قازاقستاندىق وقىتۋشىلار مەن مۇعالىمدەردىڭ وتىنىشتەرىنە، تالاپتارىنا ساي اعىلشىن تىلىندە ەلەكتروندى كىتاپتاردى شىعارىپ جاتىر.

- «TIL» /تۇركى ءىلىمى/ ورتالىعىنىڭ الدا قانداي جوسپارلارى بار؟

- جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، قازاقستان مەن تۇركيا ەلىنىڭ جوو وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ، كوللەدج مۇعالىمدەرى اراسىنداعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارى، سەمينارلار مەن دارىستەرى، سيمپوزيۋم مەن كونفەرەنسيالارى قازاق جانە تۇرىك تىلىندە عانا وتەدى، ءوز اۋدارماشىلارىمىز بار. ءبىزدىڭ ەلدە قازاق، تۇرىك ءتىلىن قاتار مەڭگەرگەن عالىمدار، وقىتۋشىلار، ۇستازدار قۇدايعا شۇكىر، جەتەرلىك. كوپتىلدىلىك – ادامدى ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس داعدىلارىنا، سەرىكتەستىك ىنتىماقتاستىققا، ەڭبەك نارىعىنداعى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. سونداي-اق كوپتىلدى مەڭگەرۋ ادامنىڭ ءومىر جولىنا، قارىم-قاتىناسىنىڭ كەڭەيۋىنە، مادەنيەتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە، ءارتۇرلى حالىقتىڭ ۇلتتىق داستۇرىمەن تانىسۋىنا دا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. وسى تۇرعىدان ورتالىعىمىزعا تۇرىك عالىمدارى تارابىنان «قازاق ادەبي ءتىلىن ۇيرەنۋگە» دەگەن ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتىر. بولاشاقتا سونى قولعا الساق دەگەن ويدامىز. ارينە، ءتىل ۇيرەنۋ وڭاي ەمەس، دەسە دە ءبىر ءتىلدى بىلگەن ادامعا ەكىنشى، ءۇشىنشى ءتىلدى ۇيرەنۋ وڭايعا تۇسەدى. ادام شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ بارىسىندا، جاڭا ءبىر الەمنىڭ، وركەنيەتتىڭ ىشىنە كىرىپ، تانىسا باستايدى، ياعني ادامنىڭ اقپاراتتىق، مادەني جانە ەكونوميكالىق ويى كەڭەيىپ، تانىم-تۇيسىگى ارتا تۇسەدى، ەڭ باستىسى مىنانداي مۇمكىندىكتەرگە:

1.باسقا مەملەكەتتىڭ (حالىقتىڭ) وكىلىمەن ەشقانداي اۋدارماشىسىز تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاساپ، سويلەسىپ، وي ءبولىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى؛

 2.سول تىلدەردە بەرىلگەن اقپاراتتى، عىلىمي ماعلۇماتتاردى تولىق يگەرۋگە، ءتۇپنۇسقادا وقۋعا مۇمكىندىگى كوپ بولادى؛

3.حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كونفەرەنسيالار مەن سيمپوزيۋمدەرگە قاتىسىپ، باسقالارمەن تىلدەسۋ  مۇمكىندىگىنە يە بولادى.

- جالپى ەكى ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى قانداي ەرەكشەلىكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردى  اتاپ وتەر ەدىڭىز؟ 

- قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ليسسابون كونۆەنسياسىنا، باتىس ەۋروپانىڭ سوربون دەكلاراسياسىنا، 2010 جىلى ەۋروپانىڭ 30-عا جۋىق ەلدەرىمەن بىرگە بولون دەكلاراسياسىنا كىردى. بولون دەكلاراسياسىنا تۇركى حالىقتار اراسىنان قازاقستاننان باسقا تۇركيا مەن ازەربايجان ەلى دە بار. بۇل پروسەستىڭ جاستاردى، وقىتۋشىلاردى باسقا ەلدەرگە جىبەرۋ، ءبىلىم تاجىريبە الماستىرۋ اسپەكتىسى وتە دۇرىس ويلاستىرىلعان دەپ ەسەپتەيمىن.

تۇركيا 2012 جىلى بولون دەكلاراسياسىنا كىرىپ،  سول جىلدىڭ 1-ناۋرىزىنان باستاپ ءبىلىم بەرۋدىڭ 4+4+4 (12 جىلدىق) مودەلىمەن جۇمىس جاساسا، ءبىزدىڭ ەلىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ءبىلىم جۇيەسىنىڭ 4+5+2 (11 جىلدىق) مودەلىمەن جۇمىس ىستەپ كەلەدى. كەيبىر ارناۋلى مەكتەپتەر بولماسا، نەگىزىنەن جاپپاي 12 جىلدىق (4+6+2) ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە تولىق كوشە الماي كەلە جاتىرمىز.   تۇركيانىڭ 4+4+4 مودەلى: 

·       باستاۋىش  – ( Ilkokul)  4 جىل -1، 2، 3، 4 سىنىپتار

·       ورتا مەكتەپ – ( Ortaokul) 4 جىل – 5، 6، 7، 8 سىنىپتار

يمام-حاتيب ورتا مەكتەبى دە بار، ياعني وندا 5، 6، 7، 8 سىنىپ وقۋشىلىرى قۇران كارىم، پايعامباردىڭ ءومىرىن، اقيدا، فيھق ساباقتارىن وقيدى.

·       ليسەي (Lıse) مەن  كوللەدج  4 جىل  – 9، 10، 11، 12 سىنىپتار. ليسەي مەن كوللەدجدەر بالالاردى جوعارى ءبىلىم الۋعا، كاسىپكە، ولاردىڭ ومىرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى مەن داعدىلارىن ىسكەرلىك قابىلەتتەرىنە سايكەس دايىنداۋعا باعىتتالعان.  ليسەي مەن كوللەدج  نەگىزىنەن بىرنەشە باعىتتا، اتاپ ايتساق: شەت تىلدەرى، قوعامدىق عىلىمدار (تاريح، گەوگرافيا ت.ب.)، تەحنيكالىق ليسەي، ونەر كوللەدجى سياقتى ءتۇرلى ماماندىققا  دايىندايدى. ا.ەينشتەين: «ءبىلىم بەرۋ جاتتاتۋ ەمەس، اقىلدى ويلاۋعا ۇيرەتۋ» دەپ ايتقانداي،  ليسەي مەن كوللەدجدى بىتىرگەن وقۋشىلاردىڭ ءبىرى العان بىلىمدەرىن ارى قاراي جەتىلدىرۋ ءۇشىن جوو تۇسسە، كەيبىرەۋلەرى سول ماماندىعىمەن جۇمىسقا تۇرىپ، جاستايىنان ەڭبەك ەتەدى. 

مۇنداعى ءبىر ەرەكشەلىك باستاۋىش، ورتا، يمام-حاتيب مەكتەپتەرى، ليسەي مەن كوللەدجدەر ءارتۇرلى عيماراتتا وقىتىلادى. مىسالى، بىزدە 11 جىلدى ءبىر مەكتەپتە (ءبىر عيماراتتا) وقىسا، تۇركيادا 4+4+4 مودەلى بولەك – بولەك مەكتەپتە (ءارتۇرلى عيماراتتا) وقيدى. وسىلاي وقىتقان مۇعالىمگە دە، وقۋشىعا دا ءتيىمدى. جانە دە ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە كەزدەسەتىن «الىمجەتتىك ارەكەتتەر» بولماس ەدى.

تۇركيانىڭ جالپى مەكتەپتەرىندە 4-سىنىپقا دەيىن شەت ءتىلى وقىتىلمايدى، تەك 4 سىنىپتا – 2 ساعات، 5-6 سىنىپتاردا – 3 ساعات، 7-8 سىنىپتاردا – 4 ساعات وتەدى. بالا ەڭ الدىمەن انا تىلىندە تاربيەلەنىپ، وقىپ، ءبىلىم الىپ، ونى تولىق مەڭگەرگەننەن كەيىن عانا ەكىنشى، ءۇشىنشى ءتىلدى ۇيرەتۋگە بولادى دەگەن قاعيدانى قاتتى ۇستايدى. بالاعا جاستايىنان ءتىل ۇيرەتۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى دا كوپ، دەسەك تە،  انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرمەگەن بالا، باسقا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرىپ كەتە المايدى. سەبەبى، ءتىل تەك قارىم-قاتىناس جاساۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، وندا سول حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپى، ءداستۇرى مەن مادەنيەتى، مىنەزى مەن مەنتاليتەتى دە كىرەدى. ونسىز ءتىلدى تولىققاندى مەڭگەرۋ مۇمكىن ەمەس. كەيبىر ارىپتەستەرىمىزدىڭ بالا اقپاراتتىق رەسۋرستارمەن جۇمىس جاساپ، ينتەرنەت جەلىسىنە قوسىلۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ءۇش ءتىلدى ءبىلۋ كەرەك دەگەن قاتە پىكىرىن بۇگىندە ءتىلى ءالى شىقپاعان بالالار دالەلدەپ ءجۇر. 1 جاسقا تولماعان بالالار ينتەرنەت، كومپيۋتەردى شەت ءتىلىن بىلمەي-اق قوسىپ، قاراپ ءجۇر. سوندىقتان، ءتىلى ءالى تولىق شىقپاعان بالاعا بىرنەشە ءتىلدى ۇيرەتىپ، ودان بولاشاقتا كوپتىلدى تۇلعا قالىپتاستىرۋ دەگەن ۇعىم مۇلدەم دۇرىس ەمەس.

-  ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە، جالپى تۇركىتانۋ سالاسىندا الاتىن ورنىن انىقتايتىن ۇعىمدار مەن تەرميندەر جانە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان عالىمدار جايلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ 1998 جىلى شىعارعان «قازاق ءتىلى» ەنسيكلوپەدياسىنا ەنگەنىنەن حاباردارمىز. وسى سالاداعى ەلەۋلى ەڭبەكتەرىڭىز جايلى بىلسەك؟

- بۇگىندە ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءتول تاريحىن، ءتىلى مەن ادەبيەتىن تاريحي تۇرعىدان قايتا، جاڭاشا تۇرعىدا زەرتتەۋ كەرەك. بۇل – زامان تالابى. ويتكەنى، ءبىز تاريحىمىزدى، ءتىلىمىز بەن ادەبيەتىمىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس، اعىلشىن، نەمىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ زەرتتەدىك، زەردەلەدىك. ەندى مۇنداي قاتەلىككە بوي الدىرماۋىمىز كەرەك. سەبەبى، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىندەگى بولىپ جاتقان ۇلكەندى-كىشىلى تاريحي وزگەرىستەردى، ونداعى  حالىقتىڭ ءتىلى مەن تاريحىن، ادەبيەتىن سول حالىقتىڭ وزىنەن ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق.   

مەن اراب ءبولىمىن 1987 جىلى ءبىتىردىم. 1991-1993 جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى (بۇرىنعى س.م.كيروۆ اتىنداعى) قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستاجەر-ىزدەنۋشىسى، 1993-1997 جىلدارى اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيرانتۋراسىن اياقتاپ، 1997 جىلى دوكتور، پروفەسسور، تەولوگ، تۇركولوگ ب.ساعىندىقوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 10.02.06 - تۇركى تىلدەرى ماماندىعى بويىنشا «ءحى-حىى عاسىر ادەبي ەسكەرتكىشتەرىندەگى اراب ەلەمەنتتەرى (قازاق تىلىندەگى ورتاق ەلەمەنتتەرمەن سالىستىرىپ تالداۋ)» - دەگەن تاقىرىپتاعى كانديداتتىق ديسسەرتاسيامدى ق ر بجعم ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءا.قايداروۆتىڭ توراعالىعىمەن قورعاپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الدىم.

مەنى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە، جالپى تۇركىتانۋ سالاسىندا الاتىن ورنىن انىقتايتىن ۇعىمدار مەن تەرميندەر جانە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان عالىمدار جايلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە مادەنيەت جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ 1998 جىلى شىعارعان «قازاق ءتىلى» ەنسيكلوپەدياسىنا ق ر بجعم ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءا.قايداروۆتىڭ ۇسىنىسىمەن ەنگىزىپتى. مەن ونى كەيىن ءبىلدىم. دەسەك دە، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان عالىمداردىڭ قاتارىندا ديسسەرتاسيانى 1 جىل بۇرىن عانا قورعاعان مەنىڭ بولۋىم، ارينە مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە بولدى.

قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا قاتىستى: ءحى-حىى عاسىر ەسكەرتكىشتەر تىلىندەگى اراب سوزدەرىنىڭ مورفولوگيالىق جانە لەكسيكو-سەمانتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى؛ ءحى-حىى ع. ادەبي ەسكەرتكىشتەرى مەن قازىرگى قازاق تىلىنە ورتاق اراب سوزدەرىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرى؛ «قۇتادعۋ بىلىك» پەن «ھيباتۋل حاققايىق» ەسكەرتكىشتەرىندەگى اراب سوزدەرىنىڭ تۇركى سوزدەرىمەن تىركەسۋ قابىلەتى؛ ءحى-حىى عاسىر ادەبي ەسكەرتكىشتەرىندەگى اراب ەلەمەنتتەرى (قازاق تىلىندەگى ورتاق ەلەمەنتتەرمەن سالىستىرىپ تالداۋ)؛ «دۇنيە»، «اقىل»، «حالىق» سوزدەرى  تىلىمىزدە قاشاننان بار؟؛ ورتا عاسىر ەسكەرتكىشتەرىنىڭ زەرتتەلۋى؛ مىسىر ديالەكتىسىنە ەنگەن قىپشاق (قازاق) سوزدەرى؛ قولجازبالاردىڭ زەرتتەلۋى: ىزدەنىستەر مەن جاڭا مۇمكىندىكتەر، پروبلەمالار؛  تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋدىڭ قازىرگى كەزدەگى وزەكتىلىگى؛ ورتاعاسىرلىق قىپشاق – وسمان – اراب (مىسىر ديالەكتىسى) مادەني-تىلدىك بايلانىستار؛ Kazak Dili ve Kültürünün Dünya Düzeyindeki Rolü سياقتى ءار ەلدە شىققان 100 اسا ماقالالارىم بار. سونداي-اق ورىسشا-قازاقشا–ارابشا لينگۆيستيكالىق سوزدىگى مەن «قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەمەسى» اتتى مەتوديكالىق قۇرالىم شىقتى.

عاسىرلار بويى بىر-بىرىمەن تىكەلەي بايلانىستا بولماعان تۇركى حالىقتارى بۇگىندە جاقىنداي ءتۇستى. وسى تۇستا تۇركى تىلدەرىن (تاريحى مەن قازىرگى ءتىلىن) زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن ءبىر سۇزگىدەن وتكىزىپ، ءبىر ىزگە سالاتىن (حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قولعا السا) ۋاقىت كەلگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، تۋىستاس تۇركى تىلدەرىنىڭ تىلدىك ەلەمەنتتەرىن (اسىرەسە، شاعاتاي تىلىندە جازىلعان مۇرالارىن) ءار حالىق ءبولىپ جارماي، ورتاق ماسەلە رەتىندە قاراپ، زەرتتەگەن الدەقايدا ماردىمدى ءارى ساپالى بولار ەدى. تۇركى تىلدەرىن بىر-بىرىمەن، باسقا تىلدەرمەن (قازىرگى قازاق ءتىلىن كونە قىپشاق، وسمان، تۇرىك، اراب تىلدەرىمەن) سالىستىرا وتىرىپ، وعان جان-جاقتى تاريحي-لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ بۇگىندە  تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ باسقا تۇركى حالىقتارىمەن بايلانىسىن نىعايتۋدا ايرىقشا ءرول اتقارادى.

- حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» جۋرنالىنىڭ رەداكسيالىق كەڭەس مۇشەلىگىنە وتكەن جالعىز قازاق عالىمى ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. رەداكسيانىڭ كەڭەس مۇشەلىگىنە قاي جىلى ءوتىپ ەدىڭىز؟ 

- حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» جۋرنالى رەداكسيانىڭ كەڭەس مۇشەلىگىنە كەز كەلگەن ادامدى المايتىنىن بىلەمىز. الايدا، اللا ءساتىن سالسا، ادام ويلاماعان نارسەنىڭ بولاتىنى راس. حالىقارالىق (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىمەن العاش 2019 جىلدىڭ كۇزىندە تۇركيانىڭ انتاليا قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا كەزدەستىم. وتە قاراپايىم، ءبىلىمدى امەريكاندىق عالىم مەنىڭ قازاقستاننان كەلگەنىمدى، ءوزى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان كونفەرەنسياعا وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاندىقتاردان ەشكىم قاتىسپاعانىن، قازاق حالقىنىڭ وكىلىن العاش كورىپ وتىرعانىن دا جاسىرمادى. 2020 جىلى COVID-19 پاندەميا  باستالىپ، كونفەرەنسيا ونلاين تۇردە ءوتتى، سول قيىن-قىستاۋ كەزىندە كونفەرەنسيانىڭ ماقالالار جيناعىن شىعارۋعا كومەكتەستىم. وسى ەڭبەگىمدى ەسكەرىپ، 2021 جىلى جۋرنالدىڭ رەداكسيالىق كەڭەس مۇشەلىگىنە قابىلدادى (سەرتيفيكاتىن جىبەرىپ). قازاقستاننان عانا ەمەس، جالپى تمد ەلدەرى اتىنان قابىلداپ، ۇلكەن سەنىم ارتتى. وتە جاۋاپتى ءىس.

 Scopus جانە Web of Science مالىمەتتەر بازاسىنا ەنگىزىلگەن حالىقارالىق رەسەنزيالانعان (ISTES) «International Society for Technology، Education and Science» عىلىمي جۋرنال سونداي-اق عىلىمي كونفەرەنسيالار ۇيىمداستىرادى، تەحنولوگيا، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنىڭ وزىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى مەن وزىق تاجىريبەلەرىن (ماقالالارىن) شىعارىپ، تاراتۋعا ىقپال ەتەدى.

-  شەت ءتىلدى اۋديتوريادا ۇلكەن تاجىريبەسى بار عالىم رەتىندە بولاشاقتا ءوزىڭىزدىڭ قالىپتاسقان اۆتورلىق ءادىسىڭىزدى جەتىلدىرە وتىرىپ، وقۋلىق شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرسىز. بۇل ءسىزدىڭ قازىرگى شەت ءتىلىن ۇيرەتۋگە ارنالعان وقۋلىقتارعا كوڭىلىڭىزدىڭ تولماعانىنا با، الدە...

- تىلگە بايلانىستى سۇراق تۋىنداعاندا، مەن: «بالاڭىزدى بولاشاقتا كوپ ءتىل بىلەتىن «پوليگلوت» ەتىپ وسىرگىڭىز كەلسە، وندا بالاڭىزدى مىندەتتى تۇردە قازاق مەكتەبىنە بەرىپ، قازاق تىلىندە وقىتىڭىز» دەيمىن. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار: قازاق ءتىلىن، ونداعى ءتول 9 (ءا، ق، ع، ڭ، ءو، ھ، ۇ، ءۇ، ءى) دىبىستى ەركىن ءارى دۇرىس ايتا بىلەتىن بالا باسقا شەت تىلدەرىن دە وڭاي ءارى تەز مەڭگەرەدى. 9 (ءا، ق، ع، ڭ، ءو، ھ، ۇ، ءۇ، ءى) ءتول دىبىسىمىز الەمنىڭ بارلىق تىلىندە كەزدەسەدى. قازاق ءتىلىن وتە جاقسى بىلەتىن جاستارىمىز شەت ءتىلىن جىلدام ءارى تازا مەڭگەرەدى. مۇنى ءوز ءتاجىريبەمىزدەن دە، ءتىل ۇيرەتىپ جۇرگەن باسقا ەلدىڭ ۇستازدارى دا مويىنداپ، ايتىپ جۇرگەندەرىنەن دە بىلەمىز. مىسالى، تىلىمىزدەگى «ق»، «ءا»، «ھ» دىبىستارى اراب ءتىلىنىڭ ەڭ قيىن، كوپشىلىگى ايتا المايتىن دىبىسى بولسا، ءبىز ءۇشىن ول ەشقانداي قيىندىق تۋعىزبايدى. سونداي-اق تىلىمىزدەگى «ع»، «ءو»، «ڭ» دىبىستارى فرانسۋز تىلىندە، ال «ۇ» مەن «ءۇ» دىبىستارى تۇرىك تىلىندە وتە ءجيى قولدانىلادى. قازاق جاستارىنىڭ كوپتىلدى مەڭگەرۋىنە دىبىستاردىڭ دۇرىس ايتىلۋى، اۋىز قۋىسىنىڭ تۋعاننان سول دىبىستارعا بەيىمدەلۋى، ارتيكۋلياسياسى، ياعني سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ دىبىس شىعارۋداعى اتقاراتىن  قىزمەتى، ۇندەستىگى ت.ب. ۇلكەن اسەر ەتەدى. كەرىسىنشە، قازاق ءتىلىن ۇيرەنەتىن شەتەلدىكتەرگە ءبىزدىڭ ءتول دىبىستارىمىز كوپتەگەن قيىندىقتار تۋدىرادى، ويتكەنى ول تىلدەردە مۇنداي دىبىستار جوق. مىسالى، جوعارىدا ءسوز ەتكەن، ارابتار ءبىزدىڭ «ق»، «ھ» دىبىستارىمىزدى جاقسى ايتقانىمەن، «ۇ»، «ءۇ»، «ڭ» ت.ب. دىبىستارىنا كەلگەندە كادىمگىدەي قاتتى قينالادى. ويتكەنى، ولاردىڭ اۋىز قۋىسى ول دىبىستاردى شىعارا المايدى، ياعني تىلدەگى دىبىستاردى بۇزىپ سويلەۋ (اكسەنت) سودان پايدا بولادى.

قازاق، اراب تىلدەرىنەن ءدارىس بەرىپ كەلە جاتقانىما 35 جىلدان استى. بۇگىندە قازاقستاندىق شاكىرتتەرىمنىڭ الدى دوكتور، پروفەسسور، رەكتور، دەپۋتات.  ال، قازاق ءتىلىن وقىپ، ۇيرەنگەن شەتەلدىك شاكىرتتەرىمنىڭ اراسىنان ەرەكشە ەستە قالعانى جاپوندىق «جاپونشا – قازاقشا سوزدىكتىڭ» اۆتورى وكاۆا حيروشي مەن ماسۋدجيما جانە ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن جاتقا بىلەتىن مىسىرلىق ومار.  وكاۆا حيروشي بۇگىندە توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تۇركولوگ، ال ماسۋدجيما جاپونيا تەليەۆيدەنياسىندا ديماشتىڭ تىكەلەي اۋدارماشىسى بولدى.

بولاشاقتا ءوزىمنىڭ قولدانعان، قالىپتاسقان اۆتورلىق ءادىسىمدى نەگىزگە الىپ، وقۋلىق شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. بۇل وقۋلىقتارعا كوڭىلىمنىڭ تولماعانىنان ەمەس، كەرىسىنشە وقۋلىق نەعۇرلىم كوپ بولسا، وزىنە ۇنايتىن وقۋلىقتى تاڭداۋعا مۇمكىندىگى دە سونداي كوپ بولادى.  وقۋلىق – ۇستازدىڭ دا، وقۋشىنىڭ دا اقىلشىسى، سوندىقتان ونىڭ بەرىلەتىن ءبىلىمىنىڭ مازمۇنى مەن ساپاسىنا دا جاڭا تالاپتار قويىلىپ وتىر.

ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە، اسىرەسە جاڭا فورماتتاعى وقۋلىقتارعا  جاسالىنىپ جاتقان رەفورمالار ەركىندىككە ەتى ۇيرەنگەن، بولاشاققا جاسار قادامى نىق، وزىنە سەنىمدى، دارىندى ۇرپاق قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعانىمەن قۇندى. 

- ۋاقىت تاۋىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

اۆتورى: مارا كەلەس

اۋىلدىڭ جىرى مەن زارىن ۇكىمەتكە جەتكىزىپ جۇرگەن ساناۋلى ءماجىلىس دەپۋتتارىنىڭ ءبىرى، اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جيگۋلي دايرابايەۆ سۋ تاسقىنى كەزىندەگى ديحانداردىڭ پروبلەماسى، توزىعى جەتكەن ەلدى مەكەندەر جايى، بوس جاتقان جەرلەر، پارلامەنتتەگى اۋىل ۇنىنە قاتىستى Ulys ءتىلشىسىنىڭ ءبىرقاتار سۇراعىنا جاۋاپ بەردى.

جيگۋلي مولداقالىق ۇلى، ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ بىزگە سۇحات بەرگەنىڭىزگە رەداكسيا اتىنان زور العىس بىلدىرەمىن! العاشقى سۇراعىم ءقازىر جانە بولاشاقتا اسا ماڭىزدى بولاتىن سۋ ماسەلەسىنە قاتىستى. ءبارىمىز بىلەتىندەي ءسىز وسى جىلدىڭ باسىندا ۇكىمەت جانىنان قۇرىلعان سۋ كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا كىردىڭىز؟ وسى كەڭەس جۇمىسى تۋرالى تولىق ايتىپ بەرسەڭىز؟

پرەزيدەنتىمىز سۋ اينالاسىندا قوردالانعان تۇيىندەردى شەشۋ ماقساتىندا ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرىپ، جەكە مينيسترلىك قۇرعان بولاتىن. بۇل تەك اتقارۋشى ورگاننىڭ ءبىر تارماعى عانا. مۇنى قاناعات تۇتىپ وتىرا بەرەتىن بولساق ناتيجە بولمايتىنى انىق. مىسالى، ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ ماسەلەسىندە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ىقپالى قاجەت بولسا، سۋ جۇيەلەرىن سيفرلاندىرۋ باعىتىندا بولەك قۇرىلىمداعى ۆەدومستۆونىڭ كومەگىنە مۇقتاج. ال سۋدىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسى بولىپ ەسەپتەلەتىن ءوندىرىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعى باسقا مەمورگانداردىڭ قۇزىرەتىندە. بۇدان بولەك جاڭا تەحنولوگيالاردى جەتىك بىلەتىن ساراپشىلار قاۋىمداستىعى مەن عالىمدار بار ەمەس پە؟ مىنەكەي، سولاردىڭ بارلىعىنىڭ پىكىرى مەن ۇسىنىستارىن بىرىكتىرەتىن، ءبىر جەردە تالقىلايتىن ارنايى القالىق ورتا كەرەك بولدى. وسى تۇرعىدان قۇرىلعان سۋ كەڭەسىنىڭ قازىرگى قولعا العان جۇمىستارى جۇيەلى وزگەرىستىڭ ءبىر بولىگى عانا دەپ بىلەمىن.

جاڭا سۋ قويمالارىن سالۋ ترانسشەكارالىق وزەن سۋىنا تاۋەكەلدى ازايتادى

قازاقستان ترانسشەكارالىق وزەن سۋىنا كىرىپتار. بۇل ماسەلەلەر بولاشاقتا قالاي شەشىمىن تابۋى مۇمكىن؟ سوسىن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن سۋارۋداعى تۇيىندەر تۋرالى نە ايتاسىز؟

سوڭعى ۋاقىتتا قۋاڭشىلىق پروبلەماسى تەك عانا قازاقستاندا ەمەس، الەمنىڭ بارلىق ەلىندە بايقالۋدا. ونىڭ ۇستىنە جەر شارىنداعى حالىق سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى، ازىق-تۇلىك داعدارىسىنا اكەلىپ سوقتىراتىنى تاعى بار. وسىنى ەسكەرگەن  مەملەكەتتەر قول قۋسىرىپ وتىرماسى انىق. قازاقستانعا كىرەتىن وزەندەردىڭ باستاۋىنا يەلىك ەتىپ وتىرعان جۇڭگو دا، ورتالىق ازياداعى كورشىلەرىمىز دە بۇل تاۋەكەلدىڭ الدىن الاتىنى بەلگىلى. دەمەك ولاردىڭ ءارقايسىسى سۋ قورىن جيناقتايدى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ 20-عا جۋىق سۋ قويماسىن جاقىن ۋاقىتتا سالۋ كەرەك دەگەن تاپسىرماسى ەسىڭىزدە شىعار؟ بۇل سۋ بويىنشا باسقا ەلدەرگە دەگەن تاۋەلدىلىكتى ازايتۋدىڭ نەگىزگى امالى. سوندىقتان دا ۇكىمەت مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن تەز ارادا قولعا الىپ، وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى ۇدەتۋى ءتيىس. جانە دە سىرتقى ساياساتتا ترانسشەكارالىق وزەندەر بويىنشا پوزيسيامىزدى ناقتى ايقىنداپ الىپ، كەلىسوزدەردى ينتەنسيۆتى تۇردە جۇرگىزۋ قاجەت.

اۋىلداعى شارۋاشىلىقتى ۇلعايتۋ ءۇشىن جەر كەرەك. نەگىزگى يگەرىلمەي جاتقان اۋىلدىق جەرلەر كوپ پە؟

ارينە، يگەرىلمەي جاتقان جەرلەر وتە كوپ! سول جەردىڭ بارلىعىن باياعىدان بەرى ءوندىرىس اينالىمىنا جىبەرىپ، قولعا العاندا قازاقستان اگرارلى دەرجاۆا ەلدەرىنىڭ قاتارىنا ەنەتىن ەدى. اتتەڭ،  بۇل باعىتتا ۇكىمەت اۋىز تولتىرارلىق ناتيجەگە قول جەتكىزە الماي ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە ۋربانيزاسيا پروبلەماسى كادر تاپشىلىعىنا الىپ كەلۋدە. ەگىس القاپتارىن يگەرۋ جانە مال شارۋاشىلىعىن قولعا الۋ ءۇشىن جۇمىسشى كەرەك ەمەس پە؟ ال حالىق جاپپاي قالالارعا كوشىپ جاتقاندا مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارا قويماسى انىق. مەنىڭ پىكىرىمشە،  بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەكى شەشىمى بار. ءبىرىنشىسى – قولدا بار ءوندىرىستى ينتەنسيۆتى جۇيەگە اۋىستىرىپ، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا ونىمدىلىكتى ۇلعايتۋ. ەكىنشىسى – وندىرىسپەن اينالىسامىن دەگەن ازاماتتارعا مەيلىنشە جاعداي جاساۋ، ولاردى ىنتالاندىرۋ. تەك سوندا عانا بوس جاتقان جەر، حالىق يگىلىگىنە اينالاتىن بولادى.

پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءتۇسىپ، جەڭىلىپ قالعانىما وكىنبەيمىن

ءسىز 2022 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىندا نەگىزگى كانديداتتاردىڭ ءبىرى بولىپ ب ا ق سىنادىڭىز. شىندىعىن ايتۋ كەرەك، سول كەزدە ءسىزدى كوبى «ەكىنشى قوسانوۆ» دەگەن پىكىر ايتتى؟

مەن پرەزيدەنت سايلاۋىنا كانديدات بولىپ تىركەلىپ، العاشقى كەزدەسۋىمدى ءوزىمنىڭ تۋعان اۋىلىمنان باستادىم. سول كەزدەسۋدە مەنىڭ جاقىن تۋىس اعام كوپ ادامنىڭ كوزىنشە «جيگۋلي، سەن شىنىڭدى ايت، سەن سپەكتاكل قويىپ، قوسانوۆ سياقتى بولىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ ەرتەڭ ەل-جۇرتقا كۇلكى، مازاق بولمايىق» دەپ توتەسىنەن ايتتى. «اعا، مەن ساتقىن نەمەسە بىرەۋدىڭ ءرولىن ويناپ جۇرگەن جوقپىن. شاماڭىز كەلسە، مەنى قولداپ داۋىس بەرىڭىز!» دەدىم مەن.  مىنە، كەزىندە وسىنداي اڭگىمەلەر ايتىلعان. ارينە، مەن ەشكىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولا المايمىن عوي... «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى». مەن شىنىمەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتكىم كەلدى جانە بۇل ءىسىم ءۇشىن ەش وكىنبەيمىن. سوسىن مەن پرەزيدەنتتىككە كانديدات بولىپ، سايلاۋدا جەڭىسكە جەتپەي قالعانىما وكىنىپ، سارى ۋايىمعا دا تۇسكەن جوقپىن. مەن ساياساتكەرمىن... ساياساتكەردە جەڭىس تە، جەڭىلىس تە بولادى. كەرسىنشە مەن وسى دودادان كەيىن كۇش الدىم. ءوز پارتيالاستارىمدى جىگەرلەندىرىپ، قايتا پارلامەنت سايلاۋىنا ءتۇستىم. ءومىردىڭ ءوزى كۇرەس...

ءسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتىنىڭ مۇشەسىز. ءقازىر پارلامەنت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ اگرارلاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ باعىتىندا قانداي جۇمىستار مەن جوبالارعا باستاماشىل بولىپ ءجۇرسىز؟

پارلامەنت ماجىلىسىندە «اۋىل» پارتياسى فراكسياسىنىڭ 8 دەپۋتاتى بار. مەن سولاردىڭ ءبىرىمىن. ءارقايسىمىزدىڭ العا قويعان ماقساتىمىز بار. ول– پارتيانىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ. «اۋىلدىقتاردى» قولداپ، داۋىس بەرگەن ساۋلاۋشىلاردى ۇمىتپايىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ تىرەگىمىز – سايلاۋشىلار. سوندىقتان سايلاۋالدى باعادارلامامىزدىڭ ءار تارماعىن ورىنداۋعا مىندەتتىمىز. ماعان جۇكتەلگەن ءىس –اگرارلى ماسەلەلەرگە قاتىستى زاڭنامالىق پروبلەمالاردى شەشۋ. نەگىزگى جوبامىز اگرارلى بانك قۇرۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىنداپ، ونىڭ قابىلداۋىنا كۇش سالۋ. سونداي-اق فەرمەرلەردىڭ نازىن تىڭداپ، ولاردى ۇكىمەتكە جەتكىزۋمەن اينالىسامىن. فراكسيامىزدىڭ دەپۋتاتتارى تومەنگى پالاتاداعى ءار كوميتەتتە مۇشە بولىپ وتىر. ءبىرى سالىق ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانسا، ەندى ءبىرى اۋىلدى ەلدى مەكەندەردىڭ پروبلەماسىن شەشۋمەن اينالىسىپ ءجۇر.

بيىلعى كوكتەمگى ەگىن ەگۋ ناۋقانى شارۋالار ءۇشىن قيىنشىلىقتار اكەلۋدە. بۇل باعىتتا نە ايتار ەدىڭىز؟

ءار كوكتەمگى ەگىس ناۋقانى – بىزدەر ءۇشىن سترەسس. جانار-جاعارمايدىڭ كولەمى جەتە مە؟ ولاردى جەتكىزۋ جۇيەسى قالاي بولماق؟ بەكىتىلگەن نورماتيۆ اگروتەحنولوگيالىق تالاپتاردى ورىنداۋعا جەتكىلىكتى مە؟ تۇقىمنىڭ ساپاسى نە بولادى؟ تىڭعايتقىشتار قىمباتتادى ما؟ تاعى باسقا وسىنداي سۇراقتار ارينە مازا بەرمەيدى. كوكتەمگى ەگىس ناۋقىنى كەزىندە تاعى ءبىر ماسەلە - نەسيە مەن سۋبسيديانىڭ دۇرىس بولىنبەۋى. ونىڭ ۇستىنە بيىلعى سۋ تاسقىنى شارۋالاردىڭ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جاعدايلارىن ودان ءارى قيىنداتىپ وتىر. ەگەتىن تۇقىمى مەن مالدارى سۋ استىندا قالىپ زور شىعىنعا ۇشىراۋدا. ونىڭ ۇستىنە ەگىن سالاتىن ۋاقىتتى ەشقاشاندا كەشەۋىلدەتۋگە بولمايدى. ەگەر ۋاقىتتان ءسال كەش قالساڭىز ءتيىستى ءونىم الا الماي قالاسىز. سوندىقتان دا ءدال ءقازىر فەرمەرلەرگە جان-جاقتى قولداۋ قاجەت. ايتا بەرسەك، پروبلەما كوپ. جاقىندا عانا اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتى وسى ايتىلعان وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىعا سالىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە ءتيىستى تالاپتاردى جولدادىق.

قازاقستاندى اگرارلى دەرجاۆاعا اينالدىراتىن زاڭ شىعارۋ كەرەك

پارلامەنتتەگى «اۋىل» پارتياسىنىڭ جۇمىسى مەن پارتيا اتىنان دايىندالىپ جاتقان زاڭ جوبالار تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟

ەڭ باستى ەكى جوبامىز بار دەپ ايتقان ەدىم جوعارىدا. ءبىرى فەرمەرلەردىڭ ارزان قاراجاتقا دەگەن قاجەتتىلىگىن شەشۋگە باعىتتالعان اگروبانك قۇرۋ بولسا، ەكىنشىسى قازاقستاندى اگرارلى دەرجاۆاعا اينالدىرۋدى كوزدەيتىن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى تۋرالى زاڭ شىعارۋ. ەكى جوبامىزدى قاتار الىپ كەلەمىز. زاڭداردىڭ ءماتىنى مەن كونسەپسياسى دايىن. ءدال وسى شاقتا سولاردى قاۋىمداستىقتارمەن تالقىلاپ جاتىرمىز. ازىرشە بەتالىسىمىز جامان ەمەس سياقتى.

سوڭعى بولعان پارلامەنت سايلاۋىندا «اۋىل» پارتياسى ىقپالدى، ايتارى بار ساياسي كۇشكە اينالعانىن كوردىك. سايلاۋشىلارىڭىزدىڭ مۇڭ-مۇددەسىن، تالاپ-تىلەگىن ۇكىمەتكە جەتكىزۋدە قانداي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟

سايلاۋشىلارىمىزدىڭ كوپ بولىگى – وڭىرلەردە تۇرادى. ولارمەن تىعىز بايلانىس پارتيامىزدىڭ فيليالدارى ارقىلى جۇرگىزىلىپ جاتىر. مۇنى قولعا الۋ اسا ماڭىزدى دەپ بىلەمىز. «اۋىل» پارلامەنتتىك پارتياعا اينالعالى بەرى ەلەكتوراتىمىزدىڭ ايتارلىقتاي سەنىمى كۇشەيدى. ءوزىمىزدى ماقتاعانداي بولمايىن، ءبىراق اۋىلدىڭ ءۇنى بيىك مىنبەردەن ەستىلە باستادى. سونىمەن قاتار ۇكىمەتكە كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا دەپۋتاتتىق ساۋالدار جولدانىپ، تۇششىمدى ۇسىنىستار ەنگىزىلدى. ەڭ نەگىزگى جۇمىسىمىز – زاڭ جوبالارىن قابىلداۋ بارىسىندا اۋىل مەن اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ. وسى باعىتتا ءبىرقاتار زاڭعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ءبىزدى ىزدەپ كەلگەن ازاماتتارعا دا ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ، قابىلداۋدامىز. الداعى شىلدە مەن تامىز ايلارىندا وڭىرلەرگە ءىس-ساپارعا بارعاندا وسى جايلى تولىق اقپارات بەرەمىز دەپ وتىرمىز.

«اۋىل» پارتياسىنىڭ جۇمىسى سايلاۋدان كەيىن قالاي وزگەردى؟

وز-وزىمىزگە باعا بەرگەننەن اۋلاقپىن. مۇندايدا سايلاۋشىلار سويلەگەنى دۇرىس. ايتاتىنىم - وزگەرىس بار. ءبىرقاتار جوبا ناقتى ىسكە اسا باستادى. ولارمەن جاقىن تانىسۋ ءۇشىن ورتالىق اپپاراتىمىزعا ارنايى قوناققا شاقىرامىز. كەلىڭىزدەر.

 «كەپىىلدىككە مۇلىك اكەلىپ، نەسيە ال دا جۇمىس ىستە» دەگەن قاعيدا جارامايدى

اۋىلدىڭ جايىن سىزدەن جاقسى بىلەتىن ادام جوق. ءقازىر توزعان اۋىلدار كوپ؟ قايتسەك اۋىل-ايماقتى دامىتا الامىز؟ ءسىزدىڭ جەكە پىكىرىڭىز؟

اۋىل مەن اۋىل شارۋاشىلىعى ەگىز ۇعىم. مەن بۇل قاعيدانى ۇنەمى ايتىپ كەلەمىن. اگروونەركاسىپ دامىماي جۇيەلى جۇمىس بولمايدى. ادامزاتتى العا جەتەلەيتىن تەك ەڭبەك قانا. قولعا كەتپەن-كۇرەك الامىن دەيتىن ازاماتتارعا ءتيىستى جاعداي جاسالۋى ءتيىس. «كەپىلدىككە مۇلىك اكەلىپ، نەسيە ال دا جۇمىس ىستە» دەپ وتىرا بەرۋ جارامايدى. ۇكىمەت بۇل پرينسيپتەن كەتۋى ءتيىس. سونداي-اق ينۆەستيسيالىق جوبالاردى مەيلىنشە اۋىلعا قاراي بۇرۋ كەرەك. سوندا عانا اۋىل داميدى.

ق ر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، ى. التىنسارين اتىنداعى توسبەلگى يەگەرى، ق ر كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەسى، بالالار كومپوزيتورى، مادەنيەت قايراتكەرى،  التىن ماحامبەتپەن سۇحبات

- التىن شاحزادا قىزى، قازاق ءان ونەرىندەگى بىردەن-بىر بالالار اندەرىنىڭ ناسيحاتتاۋشىسى، ءارى جاناشىرى رەتىندە جاۋاپ بەرىڭىزشى، كەلەشەك ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستايتىن ازامات بولاتىن بۇگىنگى بالالاردىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋحتى قالىپتاستىرا الاتىن پاتريوتتىق اندەر قانشالىقتى دەڭگەيدە جازىلۋدا؟

- پاتريوتتىق اندەر كوپ جازىلىپ جاتىر. ءبىراق، كوبىنە ول اندەر تەك مەملەكەتتىك داتالى كۇندەردە عانا ورىندالاتىندىقتان، كەڭىنەن تارالىپ جاتقان جوق. جالپى، پاتريوتتىق ءان دەگەنىمىز - ادام بويىندا وتانعا، ەلگە، تۋعان جەرگە دەگەن قۇرمەتىن اسقاقتاتا تۇسەتىن، رۋحتى كۇش بەرىپ، جىگەرلەندىرەتىن تۋىندى. قازىرگى تاڭدا، بالالار كومپوزيتورلارى قازاقستان، وتان، تۋعان ەل، تۋعان جەر تاقىرىبىنداعى اندەرىن جارىققا شىعارىپ جاتىر. اسىرەسە، وڭىرلىك اقىن-سازگەرلەردىڭ دە شىعارماشىلىعىنان پاتريوتتىق تۋىندىلار كوپتەپ ورىن الادى. ءبىراق، ناسيحاتتىڭ بولماۋى سالدارىنان، ول اندەر ءوز وڭىرلەرىنەن اسىپ كەتە الماي وتىر. نەگىزى، كەز كەلگەن تۋىندىنىڭ كەڭىنەن تارالۋى ءۇشىن، مىندەتتى تۇردە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قولداۋى قاجەت. ەلىمىزدىڭ تەلەراديولارىندا بالالارعا ارنالعان مۋزىكالىق حابارلار جوقتىڭ قاسى. ال، بالالار اندەرى، اسىرەسە، پاتريوتتىق اندەر جارىققا شىعىپ تارالۋى ءۇشىن، ارەكەت جاساپ وتىرعان، تەك سول اۆتورلاردىڭ ءوزى. ولار ءوز وڭىرلەرىندە وتەتىن ءتۇرلى بالالار ءان بايقاۋلارىندا، مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارداعى مەرەكەلىك ءىس-شارالاردا شاكىرتتەرىنە ورىنداتىپ، ءوز مۇمكىندىكتەرى جەتكەنىنشە بالالار رەپەرتۋارىن كەڭەيتۋ جولىندا ارەكەت ەتىپ كەلەدى. ءبىراق، ءوز وڭىرلەرىندە عانا تارالىپ، رەسپۋبليكاعا جەتپەگەن قانشاما جاپ-جاقسى تۋىندىلار بار. اندەردى تاراتۋ جولىندا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ دە ءبىرشاما كومەگى بار. 

ق ر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن وتكەن بيىلعى «ءانشۋاق» قازاق تىلىندەگى بالالار اندەرى فەستيۆالىنىڭ تيك توكتاعى چەلەندجىندە گۇلايىم جوتايەۆانىڭ «تاۋەلسىز ەل-ۇرانى»، ۇشقىن جامالبەكتىڭ «وتان»، نۇرماش العاشبايەۆتىڭ «ەگەمەن ەل -قازاقستان» اتتى پاتريوتتىق اندەرى ورىندالۋى تۇرعىسىنان ەڭ جوعارى ورىندارعا يە بولدى.

جالپى، اۆتورلاردىڭ بالالارعا ارنالعان پاتريوتتىق اندەرىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن، وسىنداي ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ بەرىلەتىندەي بايقاۋلار جيىرەك ۇيىمداستىرىلۋ قاجەت.  ول بالالاردىڭ پاتريوتتىق اندەردى ورىنداۋعا دەگەن ىقىلاسىن، ىنتاسىن وياتادى.

- تاربيە قۇرالىنىڭ ءبىرى سانالاتىن بالالار ءانىن ناسيحاتتاۋ جولىندا قانداي كەلەلى ەڭبەكتەر جاساپ كەلەسىز؟

- ەلىمىزدىڭ بالالار اندەرىن جارىققا شىعارىپ، ناسيحاتتاۋ جولىندا «بالا بالاشا ءان سالسىن» دەگەن ۇرانىممەن جالاۋلاتىپ كەلە جاتقانىما شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى.  العاشقى تەليەۆيزيالىق جوبام - الماتى (يۋسا) تەلەارناسىندا 2002 جىلى جارىققا شىققان «ءانشى بولعىم كەلەدى» اتتى بالالارعا ارنالعان مۋزىكالىق ءان بايقاۋىم بولدى. وسكەلەڭ ۇرپاققا رۋحاني تاربيە بەرۋ، قازاق ءان ونەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىن وياتۋ ماقساتىندا اشىلعان تەلەجوبام - ونەرگە قول سوزعان بالالاردىڭ ءان مەكتەبى بولىپ قالىپتاستى. باعدارلاما فەستيۆال رەتىندە «31»، «ستۆ» تەلەارنالارىندا جالعاسىن تاۋىپ، ەفيردە ۇزدىكسىز ءجۇردى. ناتيجەسىندە بالالار اندەرىنە دەگەن سۇرانىستى قالىپتاستىردىم دەسەم دە بولادى. كوپتەگەن كومپوزيتورلارمەن، اقىندارمەن تىعىز شىعارماشىلىق  قارىم-قاتىناستا بولىپ، ۇلكەن ساحنالاردا كوپتەگەن ءتۇرلى تاقىرىپتىق بالالار اندەرىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، جارىققا شىقتى. ا. دۇيسەنوۆ، ق. جانىبەكوۆ، ب. جۇمالين، د. سىزدىقوۆ، م. جاۋتىكوۆ، ە. الىكەي، ۆ. پيتەرسيەۆ سىندى تاعى دا باسقا كومپوزيتورلاردىڭ جۇزدەگەن اندەرى سول كەزدە جارىققا شىقتى. 2004-2013 جىلدار ارالىعىندا جىلىنا ءبىر رەت ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىپ كەلگەن «مەن باقىتتى بالامىن» بالالار ءان فەستيۆالىمنىڭ ساحناسىندا دا تەك قانا بالالار اندەرىن ناسيحاتتادىم. بالا مەن بەلگىلى ءانشىنىڭ قوس داۋىسپەن تەك بالالار اندەرىن شىرقايتىن ءان فەستيۆالىم ۇزدىكسىز ون جىل قاتارىنان كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلدى. ارينە، رەسپۋبليكا ارنالارىنان كورسەتۋگە ول كەزدەرى مۇمكىندىگىم بولا قويمادى، تەك «الماتى»، «ستۆ» ارنالارىنان  كورسەتىلىپ كەلدى. 

اقىن-سازگەرلەرگە بالالارعا ءان جازۋعا شابىت بەرە ءجۇرىپ، ءوزىم دە بالالار اندەرىنىڭ قاتارىنا ءبىراز اۆتورلىق تۋىندىلارىمدى قوستىم. 2012 جىلى «ءانشى بولعىم كەلەدى» تەليەۆيزيالىق بايقاۋىمنىڭ 10 جىلدىق مەرەيلى كەشىن «الماتى» ەسترادالىق-سيمفونيالىق وركەسترىمەن وتكىزىپ، كونسەرتتە  تانىمال انشىلەر مەن جاس ونەرپازدار مەنىڭ بالالار اندەرىمدى ورىندادى، ءارى سول كەشتە بالالارعا ارنالعان ءان جيناعىمنىڭ تۇساۋىن كەستىم.

2019-2021 جىلدارى «قازاق راديوسىندا»  تىكەلەي اۋە تولقىنىندا جۇرگىزگەن اۆتورلىق «بالاپان ساز» اقىن-سازگەرلەر اراسىنداعى بالالار اندەرى راديوبايقاۋىم دا وڭ ناتيجەسىن بەرىپ، 300-دەن اسا بالالار اندەرىنىڭ راديو جەلىسى ارقىلى تۇساۋى كەسىلدى. قازىرگى تاڭدا، راديوحاباردىڭ ناسيحاتىنىڭ جەمىسى رەتىندە كوپتەگەن اندەر بالالار رەپەرتۋارىنان كەڭىنەن ورىن الىپ وتىر. 2021 جىلى كوپ جىلعى ەڭبەگىمنىڭ قورىتىندىسى دەسەم دە بولادى، «بولاشاق مۋزىكانت-پەداگوگقا زاماناۋي بالالار اندەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن مەڭگەرتۋ» تاقىرىبى بويىنشا ماگيسترلىك ديسسەرتاسيامدى قورعادىم. «بالاپان ساز» راديوبايقاۋى - تاجىريبەلىك ءبولىمىنىڭ نەگىزىن قۇرادى.

بالالار اندەرى ناسيحاتىنىڭ ازدىعى بۇگىنگى كۇننىڭ دە وزەكتى ماسەلەسى. ءبىر عانا مەنىڭ ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن جوبالارىمنىڭ اۋقىمى، تارالۋ اياسى تار. بالالار اندەرى-باستى تاربيە قۇرالى. ءان ماتىندەرى - تۋعان جەرگە، وتانعا، اتا-اناعا، تابيعاتقا، مەكتەپ، ۇستازعا، قورشاعان ورتاعا-تابيعاتقا دەگەن قۇرمەت، سۇيىسپەنشىلىككە باۋليدى. ءان ءسوزىن جاتتاعان بالا جۇرەگىنە جاقسىلىق ءنارى ءسىڭىپ، ءدانى ەگىلەدى. سول سەبەپتى، بالالار تەك جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي سۇيكىمدى اندەردى ورىنداۋلارى ءتيىس. اۆتورلىق جوبالارىمنىڭ جەمىسى رەتىندە 2002-2021 جىلدار ارالىعىندا جارىققا شىققان قانشاما اۆتورلاردىڭ  بالالار اندەرى ناسيحاتتالماي وتىر. «بالاپان ساز» راديوبايقاۋىمدا ۇمىتىلىپ كەتكەن كوپتەگەن  بالالار اندەرىن تاۋىپ، قايتادان وڭدەتىپ، قايتا جاڭعىرتىق. جاڭا اندەر دە جازىلدى، جاڭا اۆتورلاردى دا تاپتىم. ەل ىشىندە بالالارعا ارناپ ءان جازىپ، ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورىپ  جۇرگەن 40-قا جۋىق  مۋزىكانت-پەداگوگتاردىڭ باسىن قۇراپ، شىعارماشىلىق وداعىن قۇرىپ وتىرمىن.  

«بالاپان ساز» رەسپۋبليكالىق راديوبايقاۋىنىڭ زاماناۋي اۆتورلىق اندەردى تاراتۋدا ماڭىزدى ءرولى بولدى. اتالمىش باعدارلامانىڭ ءار سانىندا 7-8 جاڭا بالالار اندەرى جارىققا جول تارتىپ وتىردى. وكىنىشتىسى، راديو باسشىلىعىنىڭ باعدارلامانى جالعاستىرۋعا اسا قۇلىقتارى بولمادى. حاباردىڭ رەداكتورى، پروديۋسەرى، جۇرگىزۋشىسى، ادمينيستراتورى رەتىندە الىپ وتىرعان ماردىمسىز ازعانتاي جالاقىما «قارجى جەتىسپەيدى» دەگەن جەلەۋمەن، باعدارلاما ەفيردەگى جۇمىسىن توقتاتتى. ءسويتىپ، ەلىمىزدەگى بالالار اندەرىنىڭ جارشىسى بولىپ وتىرعان جالعىز حاباردىڭ تۇقىمىنا تۇز قۇيىلدى. ءبىراق، راديوبايقاۋ ءىزسىز قالماي، بايقاۋ قورجىنىنا كەلىپ تۇسكەن بالالار اندەرىنىڭ اراسىنان ىرىكتەلىپ، جيناقتالعان  «بالاپان ساز» زاماناۋي بالالار اندەرىنىڭ انتولوگياسىن  جارىققا شىعارىپ،  2023 جىلدىڭ 29-تامىزى كۇنى ى. التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ قولداۋىمەن تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ارينە، 22 اۆتوردىڭ 200-دەن اسا بالالار اندەرى جيناقتالعان كىتاپ اۆتورلاردىڭ ءوز قاراجاتتارىمەن 400 دانامەن عانا جارىققا شىقتى.  بۇل دا بولسا، جاسالعان ەڭبەكتىڭ، توككەن تەردىڭ  ناتيجەسى دەپ ايتا الامىن.

استاناعا الماتىدان 2020 جىلى قاڭتار ايىندا قونىس اۋداردىم. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن، 2021 جىلى «مەنىڭ ولكەم»، 2022 جىلى 1-ماۋسىمدا «بالاپان ساز» راديوبايقاۋىنىڭ ناتيجەسىندە تانىلعان ۇزدىك اندەرىنىڭ «گالا كونسەرتىن»، 2023 جىلى «التىن ماحانبەتوۆانىڭ «باقىتتى بالالىق شاق اۋەندەرى» اتتى ەكى شىعارماشىلىق كەشىمدى  وتكىزدىم. «استانا» ەسترادالىق-سيمفونيالىق وركەسترىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن وتكىزگەن ءان كەشىمدە تەك بالالارعا ارنالعان اندەرىم ورىندالدى.

2021-2022 جىلدارى ى. التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىندا «مۋزىكا» ءپانى بويىنشا اعا عىلىمي قىزمەتكەرى قىزمەتىندە بولدىم. اكادەميانىڭ قولداۋىمەن «مەنىڭ ولكەم» اتتى بالالار اندەرىمنىڭ وركەستر ورىنداۋىنا لايىقتالعان ءانجيناعىم  2021 جىلى جارىققا شىقتى.

2022 جىلى 1 ماۋسىمدا «باقىتتى بالالىق شاق رەترو اندەرى» ءان فەستيۆالىن، بيىل «بالالاردىڭ حالىقارالىق مەرەكەسىنە» وراي استانالىق بالالار كومپوزيتورلارى ق ر كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى ءالىبي ءابدىنۇروۆتىڭ، گۇلايىم جوتايەۆانىڭ، دۋمان بايتلەۋوۆتىڭ، شولپان قورعانبەكتىڭ جانە ءوز اندەرىمنەن «بالاپان ساز» اتتى  اۆتورلىق بالالار اندەرى كەشىن وتكىزدىم.

رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قولداۋىنسىز اندەردىڭ تارالۋ اياسى تار بولادى. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەندەي جالعىز ءوزىمنىڭ بالالار اندەرىن تاراتۋ جولىندا جاساپ جۇرگەن شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىمنىڭ  پارمەنى از.

 بيىلعى جىلدىڭ ەڭ باستى جاڭالىعى - ق ر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن «ءانشۋاق» رەسپۋبليكالىق قازاق تىلىندەگى بالالار اندەرى فەستيۆالى جاريالانىپ، اقپان مەن مامىر ارالىعىندا تيك-توك الەۋمەتتىك جەلىسىندە بالالار اندەرىنىڭ چەللەندجى ۇيىمداستىرىلدى. وسى ارالىقتا 10000-اسا جاس ونەرپازداردىڭ بەينەجازبالارى  تىركەلدى. ارنايى كوركەمدىك كەڭەستىڭ شەشىمىمەن تيك-توكتا ءجيى ورىندالعان 20 تۋىندى تانىمال اندەرى قاتارىنان ورىن الىپ، 1-ماۋسىم كۇنى ەلىمىزدىڭ بارلىق قالالارىندا، وڭىرلەرىندە اتالمىش 20 ءاندى ەلىمىزدىڭ بارلىق بالالارى شىرقادى. بالالار اندەرىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان جوبانىڭ ەكىنشى ماۋسىمى الداعى 1قىركۇيەكتەن باستاپ ءوز جالعاسىن تابادى. 

- ءوزىڭىز وتكىزەتىن بالالار كونسەرتتەرىندە «بالا بالانىڭ ءانىن ايتۋى كەرەك» دەگەن تالاپتارىڭىزدى قويىپ جاتاسىز؟ وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

- بىزدە ءقازىر ەرىنبەگەننىڭ ءبارى بالالار كونسەرتىن، بالالار بايقاۋلارىن ۇيىمداستىرىپ ءجۇر. ولاردىڭ باستى ماقساتتارى - اقشا تابۋ. كوپشىلىگى سولاي. ەلىمىزدەگى بالالار اندەرىنىڭ باس ناسيحاتشىسى رەتىندە - بارلىق جەردە مەن ءبىر تالاپتى قويامىن. بالا  ءوز دەڭگەيىندەگى، جاس ەرەكشەلىگىنە ساي ءاندى ورىنداۋى كەرەك. بالالار بايقاۋلارىندا ورىنداۋشىلارعا «داۋىس كورسەتۋ كەرەك»  دەگەن قاتە تالاپ بار.  مەنىڭ تالابىم بويىنشا-بالا وزىنە لايىقتى ءاندى مانەرىمەن، ءسوزىن ۇعىنىپ، نوتانى تازا الىپ، ادەمى، جەڭىل ورىنداپ بەرۋى ءتيىس. ەرەسەكتەردىڭ ماحاببات ءانىن، تويدىڭ حيت اندەرىن ورىنداپ، ەرەسەك انشىگە پاروديا جاساپ تۇرعان نەمەسە شەتەلدىك الەم جۇلدىزدارىنىڭ اندەرىن كۇرە تامىرى بىلەۋلەنىپ، تاماعىنا سالىپ، بارىنشا سول ادەم جۇلدىزىنا ەلىكتەپ جۇلقىنىپ تۇرعان بالا مەن ءۇشىن وتە سۇيكىمسىز اسەر بەرەدى.  ونداي بالالاردىڭ ونەر الەمىنەن ورىن العاندار سانى از. ويتكەنى، وزىندىك مەنىن جوعالتىپ، وزگەلەردىڭ وبرازىن قايتالاعان بالا ودان ارى قالاي دامۋ جولىن بىلمەي، توقىراۋعا ۇشىرايدى. ەسەيە كەلە، ول بالانىڭ انگە دەگەن ىقىلاسى مۇلدەم جويىلادى نەمەسە ۇنەمى اۋىر اندەردى ورىنداۋ سالدارىنان داۋىس جەلبەزەگىنە كۇش ءتۇسىپ، مۇلدەم داۋىسسىز قالادى. بالا ونەر جولىنداعى مەكتەپتەن ءوتىپ، بىرتە-بىرتە بيىككە كوتەرىلسە، ونىڭ جەمىسى الدەقايدا مول بولادى.

مەن، الدىما كەڭەس سۇراپ كەلگەن، ونەرگە قانات سوزعان بالالاردىڭ اتا-انالارىنا بالالارىن مۋزىكالىق مەكتەپتەرگە بەرىپ، ساۋاتتارىن كاسىبي تۇرعىدا اشۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرەمىن. سول كەڭەسىممەن، مەكتەپ تاربيەسىنەن وتكەن تالاي بالا ءقازىر ونەر الەمىندە ءوز ورىندارىن تاۋىپ وتىر. بالا ەرجەتكەندە، ونەر ادامى بولسىن دەگەن ماقساتتا ەمەس، قوسىمشا رۋحاني تاربيە الۋ باعىتىندا، ءارى جان-جاقتى ازامات بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن كاسىبي تۇرعىدا ساۋاتتى بولعانى دۇرىس. ولاردىڭ اراسىنان ناعىز ونەر جولىن تاڭدايتىن بالا  وسە كەلە ۇلكەن ونەر الەمىنىڭ ەسىگىن سەنىمدى اشاتىن بولادى.

-  قازىرگى تاڭدا بالالار بايقاۋلارى كوپ ۇيىمداستىرىلادى جانە تويلاردا ءان ايتىپ اقشا تاباتىن ونەرلى بالالاردى دا كورىپ ءجۇرمىز. مامان رەتىندە وسىعان نە دەيسىز؟

- جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي قازىرگى تاڭدا وتكىزىلىپ جاتقان بالالار بايقاۋلارى وتە كوپ. ەرىنبەگەننىڭ ءبارى ۇيىمداستىرعىش بولىپ كەتتى. كوپشىلىگى كوممەرسيالىق جوبا بولعاندىقتان تاربيە جاعى مۇلدەم قاراستىرىلمايدى. قاتىسۋشىلارعا ءۇش ورىندى تەڭدەي ءبولىپ بەرەتىن اقىلى بالالار بايقاۋلارىنا تىيىم سالاتىن كەز كەلدى. 4-5 جاسار  بالالارعا ءان  ورىنداپ قاتىرماسا دا، قولدارىنا كۋبوك ۇستاتىپ، موينىنا مەدالون تاعىپ، العىسحات بەرىپ، الدەن  ماقتانگەرشىلىككە تاربيەلەپ جاتىرمىز. بۇل مۇلدەم دۇرىس ەمەس.  ءبىز بالا كۇنىمىزدە ءان سالعانىمىزعا قۋاناتىن ەدىك. ءقازىر بالا اتتاعان قادامىنا العىس حات سۇرايدى. ءبىزدىڭ كوپ ۇستازداردىڭ، اتا-انالاردىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى - بالالارعا ەرەسەكتەر  اندەرىن ورىنداۋعا جول بەرىپ، سانا-سەزىمدەرىن ەرتە ەسەيتىپ جىبەرۋلەرىندە.

 مەنىڭ بالالارعا تەك قانا بالالار ءانىن ايتقىزۋىمنىڭ باستى سەبەبى – بالانى بالالىققا ورالتۋ. بالا بالاشا ويلاپ، بالاشا قۋانا ءبىلۋى كەرەك. ال،  شەت ەلدىڭ نەمەسە  ەرەسەكتەردىڭ تانىمال اندەرىن شىرقاپ داعدىلانعان جاس ونەرپازداردىڭ بالالار اندەرىن  ورىنداۋعا ىقىلاستارى جوق. ونىڭ باستى سەبەبى، ولاردا تۇرعان جوق. ول ۇستازدىڭ دۇرىس باعىت-باعدار بەرە الماۋىندا. ولار اتا-انانىڭ سۇراۋى بويىنشا دەپ، بالالارعا توي اندەرىن ۇيرەتەدى. بۇل ەكى جاقتى قاتەلىك. تانىمال حيت اندەرمەن اۋىزدانعان بالا، توي-تومالاققا شىعىپ، اقشا تابا باستايدى. ونىڭ بار ويى - ەندىگى جەردە انگە ەمەس، بولاشاقتا ءانشى بولىپ، جۇلدىز بولىپ، اقشا تاپسامعا تىرەلەدى. قازىرگى تاڭدا، ءانشى بولعىسى كەلەتىن بالا كوپ. نەگە؟ ويتكەنى، انشىلىككە ولار ونەر رەتىندە ەمەس، تابىس كوزى رەتىندە قارايدى. ءقازىر، تەلەارنا، راديو، الەۋمەتتىك جەلى، ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى، ءتىپتى، قوعامدىق كولىكتە، جەكە كولىكتە وسى توي اندەرى كۇندىز-تۇنى ناسيحاتتالىپ كەلەدى. بالا بۇل اندەردى ۇستازسىز دا جاتقا بىلەدى. تىڭداي-تىڭداي ەرىكسىز ادام جادىندا ساقتالىپ قالىپ جاتقان بۇل اندەردەن قاشىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق، ءبارى ۇستاز قولىندا. بالاعا ءوز جاسىنا لايىقتى ءاندى عانا ورىنداتۋ كەرەك. ويتكەنى، بولاشاقتا جاپ-جاقسى ءانشى بولادى-اۋ دەگەن تالانتتى بالا، ەسەيە كەلە بارىنان ايرىلىپ قالادى. سول سەبەپتە، ۇستازدار قاۋىمى «بۇلاق  كوزىن دۇرىس اشىپ، دۇرىس ارناعا بۇرا بىلۋلەرى» كەرەك.

- بالالار اندەرىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ۇستىمىزدەگى جىلى وتكىزىلگەن «ءانشۋاق» رەسپۋبليكالىق بالالار اندەرى فەستيۆالى ءالى دە جالعاسىن تاپپاق. وعان نەشە جاستاعى ونەرلى بالالار قاتىسا الادى؟

- 2024 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ، ق ر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ  «ءانشۋاق» قازاق تىلىندەگى رەسپۋبليكالىق بالالار اندەرى فەستيۆالى ەكىنشى ماۋسىمىن باستايدى. فەستيۆالدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى ىرىكتەۋ كەزەڭى - 2025 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن جۇرەدى. تالاپ بويىنشا تەك قانا بالالار اندەرى، پاتريوتتىق اندەر  ورىندالۋى ءتيىس. 5 جاستان باستاپ مەكتەپ جاسىنداعى بالالار قاتىسا الادى. قاتىسۋ ءۇشىن ءان ورىنداعان بەينەجازباسىن تيك-توكقا #ءانشۋاق حەشتەگى بويىنشا تىركەيدى. اقىن-سازگەرلەر ءۇشىن دە اندەرىن ناسيحاتتاۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بولاتىن جوبا.

- قازىرگى حيت بولىپ جاتقان قازاق اندەرىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟ جالپى ءان اۆتورلارى جاڭا تۋىندى جازاردا نەنى ەسكەرۋلەرى كەرەك دەپ سانايسىز؟

- بۇرىڭعى قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىندە ۇلتتىق رەڭك، تازا قازاقي اۋەن ايقىن بايقالىپ تۇراتىن. بۇگىنگى اندەردىڭ اۋەندەرىندە وزگەلەرگە ەلىكتەۋشىلىك باسىم. قازىرگى حيت دەگەن اندەردىڭ كوبىسىنىڭ اۋەنى ۇرلانعان. سوزدەرى قازاقشا، ونىڭ ءوزىن  وزدەرى شيمايلاي سالعان، اۋەنى بولگاردىڭ، لاتىشتىڭ، تۇرىكتىڭ، ءۇندىنىڭ، الدە ارابتىڭ با – ايتەۋىر وزگە ۇلتتىڭ اندەرىنەن قۇرالعان ءانسىماقتار قازاق ءانىنىڭ قايماعىن ءىرىتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ تانىمال كومپوزيتورمىز دەپ جۇرگەندەردىڭ كوبى، ءان قۇراستىرۋدىڭ مايتالمان شەبەرلەرى بولىپ العان. ولار حيت بولادى-اۋ دەگەن اندەردىڭ ءيىسىن جازباي تانىپ، ارانجيروۆكاسىن ارلەپ، سوزدەرىن ساندەپ، ءار جەردەن العاندارىن بىرىكتىرىپ ءان دەپ شىعارىپ  ءجۇر. ولارى راس، ول اندەر «حيت» بولىپ، قازاق تويىنىڭ كوركىن قىزدىرۋدا. ءقازىر، توي-دۋمانداردا اپا-اتالارىمىزدىڭ وزدەرى جاڭاعى اندەرگە ەستەرى كەتىپ بيلەپ جاتادى. بالا تۇرماق، مازمۇندى، ءمانى بار، ليريكالىق اندەر تىڭدايتىن جاستاعى ۇلكەندەرىمىزدىڭ دە  ساناسىن «كىرمە اندەر» جايلاپ الدى. ءبىر سوراقىسى، بۇل اندەر ەندى ساحنا تورىنەن ويىپ ورىن الىپ جاتقانى! تەلەارنا، راديو قۇرالدارى رەيتينگ كوتەرۋدىڭ قۇرالدارى رەتىندە وسىنداي ءدۇبارا اندەردىڭ جارىققا شىعۋىنا جول بەرىپ وتىر. ارينە، سەزىمگە تولى، اۋەنى جۇرەكتى باۋرايتىن ناعىز قازاق اندەرىن جازىپ جۇرگەن اۆتورلارىمىز دا جەتەدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ تىڭدارماننىڭ ساناسىن جەڭىل اندەر جاۋلاپ الۋىنا بايلانىستى، ناعىز قازاق اندەرى تاسادا قالىپ وتىر.

- ۇزاق جىلدار بويى مۋزىكالىق مەكتەپتى باسقارعان سازگەر-پەداگوگسىز. بۇگىندە ەل الدىندا ونەر كورسەتىپ جۇرگەن قانداي شاكىرتتەرىڭىزبەن ماقتانىپ مارقايىپ جۇرەسىز؟

- 2007-2017 جىلدارى الماتى قالاسىنداعى ر.گليەر اتىنداعى بالالار مۋزىكا مەكتەبىن، 2017-2019 جىلدارى №6 وقۋشىلار ۇيىندە باسشى قىزمەتىندە بولدىم. باسشى بولا ءجۇرىپ، جاس ونەرپازداردى ونەرگە باۋلۋ جولىنداعى ۇستازدىق قىزمەتىن قوسا اتقاردىم. شاكىرتتەرىم تۇگەل دەرلىك – مۋزىكا مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى. ءبىر عانا اسپاپپەن شەكتەلمەي، بىرنەشە اسپاپتى مەڭگەرىپ شىققاندارى بار. الدى قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريانى، تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىن، سوڭى چايكوۆسكيي اتىنداعى مۋزىكا كوللەدجىن، ج. ەلەبەكوۆ اتىنداعى ەسترادا-سيرك كوللەدجىن ءتامامداپ جاتىر. 

مەنىڭ اۆتورلىق «ءانشى بولعىم كەلەدى» تەليەۆيزيالىق بايقاۋىم جاس ونەرپازداردىڭ ءان مەكتەبى بولدى دەپ ۇلكەن سەنىممەن ايتا الامىن. مەكتەپ دەيتىنىم-بالالارعا قايتا-قايتا قاتىسىپ، كورەرمەن الدىندا ونەرلەرىن شىڭداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەدىم. بايقاۋىمنىڭ العاشقى قاتىسۋشىلارى - تانىمال ءانشى قايرات نۇرتاس، دومينو توبىنداعى شولپان تولەگەنوۆا، جىگەر اۋىپبايەۆ، ءابدىجاپپار ءالقوجا، ال، ءتول شاكىرتتەرىم – بايقاۋىمنىڭ العاشقى جۇرگىزۋشىسى، ءارى انشى-ونەرپازى «كەلىنجان» سەريالىنداعى سارا امانگەلدى، تانىمال اقىن سالتانات قايىربەك، بەلگىلى رەجيسسەر ايدانا الامان، «ءمارمار» ونەر ستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى، انشى-جەتىگەنشى نازگۇل ابيبەك،  ءقازىر كوپتەگەن فيلمدەردە باستى رولدەردى سومداپ جۇرگەن كينواكتەر جاسۇلان كوپبەرگەن، «كەشيۋ»  توبىنىڭ ءانشىسى بالاۋسا ەرعالينا، انشى-اكتريسا ايگەرىم مەرگەنباي (C.C.TAY).  اكتەر ءالي تۇرسىنحان جانە ت.ب.

مەنىڭ  تەليەۆيزيالىق ءان جوبالارىم قازاق ەسترادا الەمىنە قادام باسقان كوپتەگەن جاس انشىلەردىڭ دە ونەرگە شىڭدالۋ فابريكاسى بولدى. ولاردىڭ قاتارىندا نۇربولات ابدۋللين، ارمان جيەنالييەۆ، ايبات جانعالييەۆ، اكتەر المات اسانوۆتار بار. باسقا دا ونەر جولىنا ەندى قادام باسقان، بولاشاقتارىنان ءۇمىت كۇتەتىن شاكىرتتەرىم بار.

- ۋاقىت تاۋىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە كوپتەن-كوپ راحمەت!

اۆتورى: مارا كەلەس