تاسقىننىڭ شىعىنى 200 ملرد تەڭگەدەن اساتىنى تۋرالى بولجامدار ەل ىشىندە بەرىك بەكىپ الدى. ءبىراق بۇل حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى نىسانداردى قالپىنا كەلتىرۋگە، ۇيىندەگى تۇرمىستىق تەحنيكاسى مەن مال-مۇلىگىن بۇتىندەپ بەرۋگە باعىتتالاتىن قاراجات كولەمى بولسا كەرەك.

ويتكەنى تاسقىن سالدارىن جويۋعا بيۋدجەتتەن بولىنگەن قاراجات پەن قالتالى توپتاردىڭ بولگەنى اقشاسىنىڭ ءوزى 330 ملرد تەڭگەگە جەتتى.

قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى جەڭىس ەلەمەسوۆ 24 ساۋىردە ب ا ق وكىلدەرىنە بەرگەن مالىمەتىندە تاسقىنمەن كۇرەسكە ءقازىردىڭ وزىندە بيۋدجەتتەن 140 ملرد تەڭگە بولىنگەنىن ايتقان بولاتىن. سول كۇنگى رەسمي مالىمەت بويىنشا، ەلدەگى ەڭ ءىرى كاسىپكەرلەر مەن الپاۋىت كومپانيالار تاسقىن سالدارىن جويۋعا بولگەن قاراجاتتىڭ جالپى سوماسى 190 ملرد تەڭگە بولعان.

مۇنشا قاراجاتتىڭ ءوزى تاسقىن سالدارىن ءبىرجولا جويىپ، كەلەشەكتەگى قاتەردىڭ الدىن الۋعا جەتپەيتىن سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز، وتكەن اپتادا ۇكىمەتتىڭ بىرنەشە مۇشەسى ساۋد ارابياسىنا بارعان بولاتىن. بۇل ەلدەر بىرنەشە ءىرى حالىقارالىق جيىن ءوتىپ جاتىر. سونىڭ اياسىندا قازاقستان وكىلدەرى يسلام الەمىندەگى ءىرى قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ، حولدينگتەردىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ ۇلگەرگەن.

ەنەرگەتيكا ءمينيسترى الماسادام ساتقالييەۆ «Acwa Power» كومپانياسىنىڭ ءتوراعاسى مۇحاممەد ابۋنايانمەن كەزدەسىپ، ەلدەگى تاسقىن سالدارىن جويۋعا قولداۋ كورسەتەتىنى تۋرالى ۋادە الدى.

ال پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى – ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى نۇرلان بايبازاروۆ يسلام دامۋ بانكى توبىنىڭ پرەزيدەنتى كەزدەستى.

ۇكىمەتتىڭ رەسمي سايتى جازعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، ۆيسە-پرەمەر مەن مۇحاممەد ال-دجاسسەر اراسىنداعى كەزدەسۋدىڭ باستى تاقىرىبى قازاقستاننىڭ سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ جوبالارىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى بولعان. 

«ەلىمىزدىڭ سۋ-رەسۋرستىق الەۋەتىن ساقتاۋ مەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سۋ قويمالارىن، گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستاردى، يرريگاسيالىق جۇيەلەردى سالۋ ءارى رەكونسترۋكسيالاۋ، سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن سيفرلاندىرۋ جانە ەنگىزۋ شارالارى كوزدەلىپ وتىر.

كەلىسسوزدەر قورىتىندىسى بويىنشا يدب توبىنىڭ اۋقىمدى ينۆەستيسيالارىن ق ر سۋ سالاسىنىڭ جوبالارىنا باعىتتاۋ، سونداي-اق جوبالاردىڭ تەحنيكالىق قۇرامداس بولىگىن دايىنداۋعا گرانتتار ءبولۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلدى. العاشقى ترانشتار بيىل اۋدارىلادى»، - دەلىنگەن رەسمي اقپاراتتا.

تاسقىن ۇكىمەتتىڭ الداعى جوسپارىن ايتارلىقتاي وزگەرتىپ كەتتى دەۋگە بولادى. اپاتپەن كۇرەسكە اقشا تابۋ ءۇشىن بۇعان دەيىن قابىلدانىپ كەتكەن ۇلتتىق جوبالار مەن باعدارلامالاردىڭ، حالىقارالىق شارالاردىڭ شىعىنى قايتا قارالىپ، بىرنەشە ۆەدومستۆونىڭ بەكىتىلگەن بيۋدجەتى قىسقاردى.

جالپى ەلدە تاسقىن بولماي تۇرعان كەزدىڭ وزىندە سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاسيا مينيسترلىگى ەلدە 20 جاڭا سۋ قويماسىن سالۋ جوسپارىن جالپىعا جاريا ەتىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. نۇرلان بايبازاروۆ يسلام دامۋ بانكى باسشىسىمەن وتكىزگەن كەلىسسوزدە وسى نىسانداردى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى ءسوز بولعان.

اتالعان 20 سۋ قويماسىنىڭ ورتاق سىيىمدىلىعى 2،5 ميلليارد تەكشە مەترگە دەيىن سۋ جيناۋعا قاۋقارلى. وسى 20 نىساننىڭ العاشقى بولىپ كەڭساي-قوسقورعان-2 قويماسى تۇركىستان وبلىسىندا سالىنىپ ءبىتتى. ودان كەيىنگى كەزەكتە اقمولا، باتىس قازاقستان، جامبىل، قىزىلوردا، تۇركىستان جانە جەتىسۋ وبلىستارىنداعى 9 نىسان تۇر.

اتاپ ايتساق، تۇركىستان وبلىسىنىڭ بايدىبەك اۋدانىندا بايدىبەك اتا سۋ قويماسىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. ال تولە بي اۋدانىندا قاراقۋىس سۋ قويماسىنىڭ قۇرىلىسى جوبالانىپ جاتىر.

سونداي-اق، اقمولا وبلىسىنداعى ەسىل كونتررەتتەگىشىنىڭ، الماتى وبلىسىنداعى پوكاتيلوۆ سۋ قويماسىنىڭ، بقو جالپاقتال كەنتى مەن سەكسەنباي اۋىلىنداعى سۋ قويمالارىنىڭ، جامبىل وبلىسىنداعى ىرعايتى، قالعۇتى جانە اقمولا سۋ قويمالارىنىڭ، قىزىلوردا وبلىسىنداعى قاراوزەك كانالىنداعى سۋ قويماسىنىڭ جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجاتتاماسى ازىرلەنىپ جاتىر.

بۇل جاڭا جىل سايىن قايتالاناتىن تاسقىنداردىڭ الدىن الىپ، قۋاڭشىلىقپەن كۇرەسۋگە، قازاقستاننىڭ كورشى ەلدەردەن كىرەتىن سۋ رەسۋرستارىنا تاۋەلدىلىگىن 25%  تومەندەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ءۇمىت بار. وسىنىڭ ارقاسىندا ەلدەگى سۋارمالى القاپ كولەمىن 250 مىڭ گەكتارعا ۇلعايتىپ،  137 مىڭ تۇرعىنى بار 70 ەلدى مەكەندى تاسقىن قاۋپىنەن قورعاۋعا مۇمكىن تۋىنداۋى كەرەك.

سونداي-اق، كەلەشەكتە جالپى سىيىمدىلىعى 1،9 ملرد تەكشە مەتر بولاتىن 15 سۋ قويماسىن كۇردەلى جوندەۋ كوزدەلگەن. بيىل اقتوبە، باتىس قازاقستان، جامبىل، قوستاناي، تۇركىستان وبلىستارى مەن استانا قالاسىنداعى التى نىساندا جۇمىس باستاۋ جوسپارلانعان. ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى نۇرلان بايبازاروۆتىڭ يسلام دامۋ بانكىمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزى ناتيجە بەرسە، وسى جوبالارعا اراب الەمىنەن اقشا تارتىلۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز.

ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان  1995 جىلدان بەرى يسلام دامۋ بانكىنىڭ مۇشەسى بولىپ ەسەپتەلەدى. سودان بەرى بۇل ينستيتۋت قازاقستانداعى 67 جوباعا 1،8 ملرد دوللار بولگەن.

كوكتەم شىعا ەلىمىزدىڭ بارلىق قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە تازالىق اكسيالارى وتكىزىلىپ، كوشەلەر، اۋلالار، ساياباقتار مەن وزەن-كول جاعالاۋلارى قوقىستان ءبىر تازارتىلىپ قالاتىن. بۇعان دەيىن بۇل اكسيا بىررەتتىك قانا سيپاتتا بولسا، بيىلدان باستاپ «تازا قازاقستان» جوباسى ارقىلى ءار سەنبى كۇندەرى وتكىزىلە باستادى. ءبىراق، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىندە قورشاعان ورتاعا سۇيىسپەنشىلىك، تابيعاتقا قامقورلىق، جالپى ەكولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاسپاي ءبارى بەكەرشىلىك بولماق. مۇنداي پىكىردى ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى رايحان بەيسەنوۆا دا العا تارتادى.

«جالپى ءوز باسىم العان ءبىلىمىم مەن اتقارار قىزمەتىم ەكولوگ بولعاندىقتان عانا ەمەس، سونىنمەن قاتار ەلىمىزدىڭ قاراپايىم ازاماتى رەتىندە دە ءار ۋاقىتتا ەكولوگيالىق تۇرعىدان دۇرىس شارالار، ىس-ارەكەتتەر جاساۋعا تىرىسامىن. قورشاعان ورتاعا جاناشىرلىق اركىمنىڭ بويىنان تابىلا ءبىلۋى ءتيىس. ادام تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى. ادام قاشان دا تابيعات اسەمدىگىنە، سۇلۋلىعىنا تامسانعان، تاڭداعان، قۋانىپ، وعان قامقورلىق جاساعان. قازىرگى تاڭدا تابيعات اياسىنا دەمالۋعا شىعىپ، ءبىر كۇندەرىن وتباسىنا ارناۋدى ادەتكە اينالدىرعان. وسىنداي ساتتەردە اتتەگەن-اي دەگەن جاعدايلار، ياعني، كوپشىلىكتىڭ اينالاسىنا، قورشاعان ورتاعا دەگەن نەمقۇرايدىلىعى ءجيى بايقالدى. ەلىمىزدە ەكولوگيالىق تازا قورشاعان ورتانى بارىنشا ساقتاپ قالۋعا باعىتتىلعان شەتەلدەردەگىدەي كوپتەگەن شارا مەملەكەت تاراپىنان جاسالماعاندىقتان دا بولار، بۇگىندە ەل تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى ەكولوگيالىق احۋالعا كوڭىل بولە بەرمەيدى. ءدال وسى جايت مەنى قاتتى قىنجىلتادى. قازاقستاندا ادامدار قانداي دا ءبىر ىس-ارەكەت مەملەكەت نە زاڭ تاراپىنان كۇشتەپ ەنگىزىلمەسە، وندا ونى «مەنىڭ مىندەتىم ەمەس» دەپ ويلايدى. شەتەلدە وتە كوپ بولدىم. اسىرەسە ەۋروپا، اقش-تا جەرگىلىكتى حالىق ەكولوگيالىق ىس-ارەكەتتى جەكە ءوز باسىن سىيلاعاندىقتان، ياعني ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قورشاعان ورتانى ءوزىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن جاسايدى. ونداي سانا بىزدە كوپشىلىككە توپىراق شاشپاي-اق قويايىن، ءبىراق ءبىراز ادامدا جوقتىڭ قاسى»، - دەدى ەكولوگ.

ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ استانا، الماتى جانە شىمكەنت سىندى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ۇلكەن قالالارىندا تۇرمىستىق قالدىقتاردى بولەك جيناۋ ءۇشىن ارنايى كونتەينەرلەر ورناتىلعان. دەمەك، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ۇيدەن شىعاتىن تۇرمىستىق قالدىقتاردى سۇرىپتاپ، ارنايى كونتەينەرگە تاستاۋى ءتيىس. ءبىراق، ءدال وسى يگى باستاما ءالى كۇنگە دەيىن جەمىسىن بەرىپ وتىرعان جوق. ال ول ناتيجەسى بولۋى ءۇشىن بارلىعى دا ءار ازاماتتىڭ اسحاناسىنان باستالۋى قاجەت.

«جوعارىدا اتاپ وتكەن قالالاردىڭ تۇرعىندارى ۇيدەن شىعاتىن تۇرمىستىق قالدىقتى ءبولىپ جيناۋدى بىلمەيدى. «ءبارىبىر ونى ءبىر جەرگە اپارادى»، «ءبىر ماشيناعا تيەيدى عوي»، «بىزدە تۇرمىستىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جولعا قويىلماعان» دەگەن سىندى بولماشى سەبەپتەرگە سىلتەي سالادى. تاعى ءبىر ماسەلە، جازعۇتىرىم قار كەتكەندە قالالار تۇرماق بۇكىل دالا پلاستيك بوتەلكەلەر مەن پاكەتتەردەن كورىنبەي قالادى. ال شەتەلدە بۇنداي كورىنىستى بايقامايسىڭ. تۇرعىندار سول بوتەلكەلەر  مەن پاكەتتەردىڭ بىرنەشە ونداعان جىلدار بويى شىرىمەي، ەكولوگياعا زور زيانىن تيگىزەتىندىگىن سەزىنبەيدى. تازا اۋاعا - وزەن-كول جاعالاۋىنا بارعان ادامداردا ارتىنان قالعان مۇنداي تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناپ كەتۋى مادەنيەتى قالىپتاسپاعان. بىزدە تەك ءوز ءۇيىن عانا تازا كۇتىپ-ۇستاۋ داعدىسى بار. ال قورشاعان ورتانى دا «ءدال سولاي كۇتۋ كەرەك» دەگەن سانا جوق»، - دەدى رايحان بەيسەنوۆا.

ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ استانا، الماتى جانە شىمكەنت سىندى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ۇلكەن قالالارىندا تۇرمىستىق قالدىقتاردى بولەك جيناۋ ءۇشىن ارنايى كونتەينەرلەر ورناتىلعان. دەمەك، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ۇيدەن شىعاتىن تۇرمىستىق قالدىقتاردى سۇرىپتاپ، ارنايى كونتەينەرگە تاستاۋى ءتيىس. ءبىراق، ءدال وسى يگى باستاما ءالى كۇنگە دەيىن جەمىسىن بەرىپ وتىرعان جوق. ال ول ناتيجەسى بولۋى ءۇشىن بارلىعى دا ءار ازاماتتىڭ اسحاناسىنان باستالۋى قاجەت.

«جوعارىدا اتاپ وتكەن قالالاردىڭ تۇرعىندارى ۇيدەن شىعاتىن تۇرمىستىق قالدىقتى ءبولىپ جيناۋدى بىلمەيدى. «ءبارىبىر ونى ءبىر جەرگە اپارادى»، «ءبىر ماشيناعا تيەيدى عوي»، «بىزدە تۇرمىستىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جولعا قويىلماعان» دەگەن سىندى بولماشى سەبەپتەرگە سىلتەي سالادى. تاعى ءبىر ماسەلە، جازعۇتىرىم قار كەتكەندە قالالار تۇرماق بۇكىل دالا پلاستيك بوتەلكەلەر مەن پاكەتتەردەن كورىنبەي قالادى. ال شەتەلدە بۇنداي كورىنىستى بايقامايسىڭ. تۇرعىندار سول بوتەلكەلەر  مەن پاكەتتەردىڭ بىرنەشە ونداعان جىلدار بويى شىرىمەي، ەكولوگياعا زور زيانىن تيگىزەتىندىگىن سەزىنبەيدى. تازا اۋاعا - وزەن-كول جاعالاۋىنا بارعان ادامداردا ارتىنان قالعان مۇنداي تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناپ كەتۋى مادەنيەتى قالىپتاسپاعان. بىزدە تەك ءوز ءۇيىن عانا تازا كۇتىپ-ۇستاۋ داعدىسى بار. ال قورشاعان ورتانى دا «ءدال سولاي كۇتۋ كەرەك» دەگەن سانا جوق»، - دەدى رايحان بەيسەنوۆا.

عالىمنىڭ پىكىرىنشە، بۇرىنعى ۋاقىتتا اتا-بابالارىمىز قورشاعان ورتانى ءقادىر تۇتىپ، تابيعاتتى ايالاپ، ءومىر سۇرۋگە جايلى، دەنساۋلىققا جاعىمدى تازا ورتا جاساۋ ۇستانىمىن جوعارى باعالاعان. قازىرگى كەزدە ادامدار تەك جەكە باسى مەن تۇرعىلىقتى جەرىن عانا ويلاپ، ونان تىس جاتقان قورشاعان ورتا دا بارلىق دەنساۋلىق كەپىلى ەكەنىن ۇمىت قالدىرادى.

«ەڭ الدىمەن جەردىڭ ساۋلىعى، ورتانىڭ تازالىعى ءوزىمىزدىڭ جاساعان ءىس-قيمىلدارىمىزدىڭ ناتيجەسى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، سول باعىتتا سانامىزدى وزگەرتۋىمىز قاجەت. ارينە، مەملەكەت تاراپىنان دا وتە كوپ جۇمىس ىستەلۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، ءار ادامنىڭ ەكولوگيالىق تۇرعىدا دۇرىس ومىرلىك ۇستانىمى سول مەملەكەتتىڭ ىس-ارەكەتىنەن الدە قايدا مول ناتيجە بەرەتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. شىندىعىنا كەلگەندە، ەگەر جەرگىلىكتى حالىق سانالى تۇردە ات سالىسپاسا، وندا مەملەكەتتىڭ جاساپ جاتقان ءىس-شارالارى جۇزەگە اسپايدى. ءار ازامات ءبارىن وزىنەن باستاۋى ءتيىس. سۋدى ۇنەمدى جۇمساۋ، قالدىقتاردى ازايتۋ جانە ولاردى جيناۋ، تۇرمىستىق قالدىقتاردى سۇرىپتاي ءبىلۋ، قالا ىشىندە جەڭىل كولىكتى از قولدانۋ، پلاستيك زاتارعا قاراعاندا تەز ىدىرايتىن زاتتاردى كوبىرەك كادەگە جاراتۋ، اۋا، جەر، سۋعا زياندى زاتتاردى شىعارۋدى تارىنشا تومەندەتۋ – بۇل ءىس-شارانىڭ بارلىعى ءار ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ شەشىمى. ال وعان سالعىرت، نەمقۇرايلى قاراۋ قورشاعان ورتامىزدى ءبۇلدىرىپ، ەكولوگيامىزدىڭ جاي-كۇيىن ناشارلاتا تۇسەتىندىگىن ەش ۋاقىتتا قاپەردەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز»، - دەدى رايحان رىمباي قىزى.

رايحان جالپى قازاق ۇلتىنىڭ ەكولوگيالىق ءما­دەنيەت­ءتىڭ قالىپتاسۋى تابي­عات زاڭدىلىقتارىنا تىكەلەي قا­تىس­تى. مادەنيەت ءتۇ­سىنىگىنىڭ شىعۋ تەگىنە سۇيەنەر بولساق، ادامنىڭ تابيعاتقا قاتىناسى ۇنەمى مادەنيەتپەن بايلانىستى وتىردى.

«ادامزات اۋەلدەن تا­بي­عاتتى ءوزىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قانا­عاتتاندىرۋدىڭ نەگىزگى ءتاسىلى رەتىندە قابىلدادى. تابيعات پەن ادام اراسىنداعى بايلانىس ەشقاشان ۇزىلمەيتىنىن جاقسى ءتۇسىندى، سوندىقتان تابيعاتپەن بايلانىس كۇشەيءدى. سەبەبى تابيعاتسىز ادامنىڭ ءومىرى بولمايدى. اسىرەسە كوشپەلى ۇلتتار تابيعاتتى ءومىرىنىڭ نەگىزگى بولىگىمەن بايلانىستىردى. سوندىقتان دا ولار تابيعات انانى ايالاۋدى، ونىڭ «اشۋىنا تيمەۋدى» ماڭىزدى مىندەت دەپ ساناپ كەلدى. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك»، «بۇ­لاق كورسەڭ كوزىن اش»، «كوك­ءتى جۇل­ما» دەگەن سياقتى تۇسىنىكتەر وسىنى ايعاقتايدى. قازاق ەشقاشان جاسىل جەلەكتى، كوكتى تاپتاماعان، قۇمىرسقا يلەۋىن بۇلدىرمەگەن، قۇس ۇياسىن بۇزباعان، جاس بالاپاندار مەن حايۋان تولدەرىنە تيىسپەگەن، ءوسىپ تۇرعان تالدى، اعاشتى جۇلماعان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق اۋەلدەن تابيعاتتى ايالاۋ تۇسىنىگى مول بولدى. وسىدان كەلىپ جالپىلاما العاندا «ەكولوگيالىق مادەنيەت» دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. ەرتە زاماندا ادامدار تابيعاتپەن تىكەلەي بايلانىسقا ءتۇسىپ، بار قاجەتىن سول ارقىلى قاناعاتتاندىرىپ وتىرسا، ال قازىرگى يندۋستريالدى قوعامدا بۇل بايلانىس ءتۇرى جاڭا دەڭگەيگە شىقتى، ترانسفورماسيالىق ءوز­گەرىس­تەر ورىن الدى. العا­شىن­دا پايدا بولعان ەكولوگيالىق مادە­نيەت كورىنىسىن قازىرگى زامان­نىڭ ەكولوگيالىق مادەنيەتىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. مۇنى ەكو­لو­گيالىق مادەنيەتتەگى «داعدا­رىس» دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. ادام­دار­دىڭ قانشالىقتى وزىق تەحنولوگيا، زاماناۋي قۇرىلعىلار ويلاپ تاپقانىمەن، ءبارىبىر تابيعاتتان الشاق كەتە المايدى. بۇل اكسيوما»، - دەيدى عالىم.