اۋعانستانداعى جاعداي ۋشىعىپ، تاليبان ۇيىمىنىڭ ايماقتاعى ىقپالى كۇن ساناپ ارتىپ، باقىلاۋ جۇرگىزگەن اۋماعىنىڭ كولەمى وسۋدە.
ۆۆس اۋعان قىزمەتىنىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، تاليبان قوزعالىسى سوڭعى ەكى ايدىڭ ىشىندە اۋعانستاننىڭ باسىم تەرريتورياسىن باسىپ العان. سونىمەن قاتار ەلدىڭ ماڭىزدى قۇندىز، كانداگار، گارات جانە لاشكار-گاح سياقتى قالالاردى باسىپ الۋ ءقاۋپىن تۋعىزىپ وتىر.
اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندە تۇركىمەنستان جانە تاجىكستانمەن شەكتەسەتىن اۋدانداردىڭ كوپشىلىگى تالىپتەردىڭ باقىلاۋىنا ءوتىپ كەتكەن. سوڭعى ايلاردا بۇل ەلدەرمەن دە شەكارالىق جاعداي ۋشىعىپ وتىر. شەكارالىق جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن تاجىكستان اۋعانستانمەن شەكارانى نىعايتۋ ءۇشىن رەزەرۆتەن 20 مىڭ ادامدى اسكەرگە شاقىراتىندىعىن جاريالادى. تاجىكستان پرەزيدەنتى 2021 جىلى 5 ماۋسىم كۇنى ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا قورعانىس مينيسترلىگىنە تاپسىرما بەردى.
سونىمەن قاتار، تاليبان قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى 20 جىلدان كەيىن قايتا كۇش الا باستادى. سونىڭ ءبىر دالەلى، سوڭعى ايلاردا ءتالىپ باسشىلارى ايماقتاعى نەگىزگى ويىنشىلار بولىپ ەسەپتەلەتىن رەسەي جانە قىتايعا بارىپ، ونداعى رەسمي بيلىك وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ ۇلگەردى.
رەسەيلىك تاسس اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، 8 شىلدەدە تاليبان قوزعالىسىنىڭ (رەسەيدە قىزمەتىنە تىيىم سالىنعان – اۆت.) 4 ادامنان تۇراتىن دەلاگاسياسى بيلىك وكىلدەرىمەن كەزدەستى.
ال 28 شىلدەدە قىتايدىڭ تيانسزين قالاسىندا «تاليبان» قوزعالىسىنىڭ دەلەگاسياسى قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي-مەن جۇزدەسكەن.
«رەسەي ايماقتاعى نەگىزگى ويىنشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە بارلىق سەنارييگە دايىن بولعىسى كەلەدى جانە ءوز كەزەگىندە رەسمي اۋعانستانمەن دە، تاليبان وكىلدەرىمەن دە قارىم-قاتانىس ورناتۋدا. جانە بۇل قارىم-قاتىناستار كەشە عانا باستالعان جوق. ول ءۇش جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. ەگەر تاليب كۇشتەرى اۋعانستانداعى قازىرگى بيلىكتى تولىق باسىپ العان جاعدايعا رەسەي ءوزىن دايىن ۇستاعىسى كەلەدى. تالىپتەر ءۇشىن دە رەسەيمەن جاقسى بايلانىستى ورناتۋ، كۇش الۋدىڭ ءبىر قۇرالى. ارينە قۇقىقتىق ماسەلەلەر بار. الايدا بۇل ۇلكەن ساياسات... رەسەي ايماقتاقتاعى جاعداي ۋشىققان كەزدە ءوزىنىڭ ارالاسا الۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ وتىر»،- دەيدى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى جۇمابەك سارابەكوۆ.
تاليبان قوزعالىسى نەگە كۇش الدى؟
2001 جىلعا دەيىن «تاليبان» اۋعانستان جەرىنىڭ 95 پايىزىن باقىلاۋدا ۇستادى. الايدا 2001 جىلى اقش اسكەر كىرگىزگەننەن كەيىن تاليبان كۇشتەرى شەگىنە باستادى.
الايدا سوڭعى ون جىلدا شەتەل كۇشتەرى اۋعانستانداعى اسكەر سانىن ازايتتى جانە قاۋىپسىزدىكتى قامتۋ جاۋاپكەرشىلىگىن رەسمي كابۋل بيلىگىنە جۇكتەدى.
وسى جىلى كوكتەمدە اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن اۋعانستاننان امەريكا اسكەرىن اكەتەتىنىن ايتتى. «ءبىز اۋعانستانعا 20 جىل بۇرىن اسكەر كىرگىزدىك. الايدا بۇل جايت تا ول جاقتا اسكەر قالدىرۋ سەبەبىن تۇسىندىرە المايدى. مەن اۋعانستانداعى امەريكا اسكەرىنە جەتەكشىلىك ەتەتىن امەريكانىڭ ءتورتىنشى پرەزيدەنتىمىن جانە ول جاۋاپكەرشىلىكتى بەسىنشى پرەزيدەنتكە تاستاپ كەتكىم كەلمەيدى. امەريكا تاريحىنداعى ەڭ ۇزاق سوعىستاردىڭ بىرىنە نۇكتە قويىلماق» دەدى بايدەن.
سونىمەن قاتار، اقش بيلىگى قىركۇيەك ايىندا اۋعانستانداعى اسكەرىن تولىق شىعاراتىندىعىن جاريالادى.
اقش نەگە اسەرىن اۋعانستاننان الىپ كەتىپ جاتىر؟
جۇمابەك سارابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، اشق اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان كەتۋى امەريكالىقتاردىڭ ىشكى ماسەلەسىنەن تۋىنداپ وتىر.
«اۋعانستانداعى سوعىس امەريكالىقتار ءۇشىن تۇسىنىكسىز سوعىسقا اينالىپ كەتتى. اقش اسكەر كىرگىزگەننەن كەيىن 20 جىلداي ۋاقىت ءوتتى. تاليبان جويىلىپ كەتپەدى نەمەسە اۋعانستان تۇراقتى ەلگە اينالمادى. بۇل جەردە ءبايداننىڭ سوزىمەن كەلتىرسەك، «امەريكا ءوزىنىڭ اسكەرىن ماڭگى اۋعانستاندا ۇستاي المايدى. امەريكالىقتار بۇل سوعىستى ارى قاراي جالعىستىرعىسى كەلمەيدى». بۇل ەڭ ءبىرىنشى اقش-تىڭ ىشكى ساياساتىمەن جانە قارجىلىق شىعىنمەن بايلانىستى. جالپى العاندا امەريكانىڭ، باتىستىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالى ازايىپ كەلەدى. بۇل كەشە باستالعان پروسەسس ەمەس. ول بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، شىندىعىندا ءبىز ءوزىمىزدى الەمنىڭ كىندىگى رەتىندە قاراستىرعاندى جاقسى كورەمىز. ءبىز اقش ءۇشىن اسا ماڭىزدى ايماق ەمەسپىز. ياعني، امەريكانىڭ باستى مۇددەلەرى ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعى، ەۋروپا ەلدەرىمەن بايلانىستى. ال ورتالىق ازيا بۇل تىزىمدە سوڭعى قاتاردا. سەبەبى ورتالىق ازيا دەموگرافيا، ەكونوميكا قۋاتى تۇرعىسىنان مىقتى ەمەس. سوندىقتان دا بولار ورتالىق ازياعا دەگەن دەگەن قىزىعۋشىلىق تومەنگى ساتىدا. ونىڭ ۇستىنە امەريكانىڭ ترامپقا دەيىن ودان كەيىن دە الەمدەگى ورنى وزگەرۋدە. اقش بۇرىنعىداي الەمنىڭ بارلىق ەلدەردىڭ مۇددەسىندە بولۋعا تىرىسپاۋدا. ولار وزدەرىنىڭ جالپى كوپ نارسەگە رەسۋرستارىنىڭ جەتپەيتىندىگىن تۇسىنۋدە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اقش وزدەرىنىڭ رەسۋرسىن وڭتايلاندىرىپ جاتىر. ءبىراق بۇل اقش-تىڭ ورتالىق ازيادان مۇلدەم كەتىپ جاتىر دەگەندى بىلدىرمەيدى. جانە ول الەمدىك دەرجاۆا بولعاندىقتان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءوزىنىڭ س5+1 سياقتى پلاتفورمالار ارقىلى ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بايلانىستى ورناتا بەرەتىن بولادى»، - دەيدى ج.سارابەكوۆ.
اۋعانستانداعى جاعداي قازاقستانعا قانداي قاۋىپتەر تۋعىزادى؟
ج.سارابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، جالپى جاعداي اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ قالاي وزگەرەتىندىگىنە بايانىستى بولادى. قازىرگى تاڭنىڭ وزىندە تالىپتەر كوپتەگەن جەردى جاۋاپ الىپ جاتىر، ولاردىڭ اۋعانستانداعى بيلىكتى تولىق الۋعا دارمەنى جەتەدى مە؟ باستى ماسەلە وسى. جانە جالپى مەنىڭشە، اۋعانستانداعى بولىپ سوڭعى ۋاقىتتا جاتقان تۇراقسىزدىق قازاقستاندا بىرنەشە قاۋىپ-قاتەردىڭ وسۋىنە الىپ كەلەدى.
بىرىنشىدەن، ناركوترافيك. اۋعانستان الەمدە گەرويننىڭ 85 پايىزىن وندىرەتىن مەملەكەت جانە ناركولابوروتورياعا اينالعانى بەلگىلى. ەگەر ايماقتا تۇراقسىزدىق ورناپ، تەرروريستىك توپتار بيلىكتى باسىپ الاتىن بولسا بۇل ەسىرتكى ءوندىرىسىنىڭ ودان دا وسۋىنە الىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل قازاقستان ءۇشىن ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ءقاۋىپتى. سەبەبى وندىرىلگەن ەسىرتكىنى تاسىمالداۋ جولى سولتۇستىك ماشرۋت -قازاقستان ارقىلى وتەدى.
ەكىنشى، تەرروريزم ءقاۋپى. اۋعانستانستان تەرريتورياسىندا بىرنەشە تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ، اتاپ ايتقاندا تاليبان جانە اسبات ال-انسار سياقتى توپتاردىڭ بازاسى بار. سولاردىڭ تاراپىنان ءقاۋىپ كۇشيۋى مۇمكىن.
ءۇشىنشى ءقاۋىپ، ەگەر اۋعانستانداعى قازىرگى جاعداي ودان ءارى ۋشىعاتىن بولسا گۋمانيتارلىق داعدارىس بولۋى مۇمكىن. ەگەر گۋمانيتارلىق داعدارىس بولسا بوسقىندار ماسەلەسى تۋىندايدى دەگەن ءسوز. ارينە بوسقىنداردىڭ كوبى ورتالىق ازياعا قاراي بەتالادى دەپ ايتا المايمىن. بۇعان دەيىن اۋعانستاننان قاشقاندار يران مەن پاكىستانعا قونىستانعان. ءبىراق بەلگىلى ءبىر توپتىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاراي باعىت الۋى دا ابدەن مۇمكىن. ءبىز وسى ءقاۋىپتى دە ەسكەرگەنىمىز ءجون.
قازاقستان قاۋىپ-قاتەرگە قانشالىقتى دايىن
قازاقستان بيلىگى اۋعانستان توڭىرەگىندەگى احۋال تۋرالى اقپاراتتاردى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاپ، ساراپتاۋدان وتكىزىپ وتىرعانىن جەتكىزدى.
«اۋعانستانداعى قازىرگى اسكەري-ساياسي احۋال ايتارلىقتاي كۇردەلى. ءدال ءقازىر قانداي دا ءبىر بولجام جاساۋ قيىن. ق ر قورعانىس مينيسترلىگى اۋعانستان توڭىرەگىندەگى احۋال تۋرالى اقپاراتتاردى ۇنەمى زەردەلەپ وتىر. ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن، وڭىرلىك ۇيىمدارمەن ءوزارا ارەكەتتەردى ءجىتى پىسىقتاۋدا. جاعدايدى قاداعالاپ، ءتيىستى شەشىم قابىلداپ جاتىرمىز جانە كۇتۋ رەجيمىندە تۇرمىز»، - دەدى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى تيمۋر داندىبايەۆتان اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ قالاي ءوربۋى مۇمكىن ەكەنى تۋرالى ب ا ق وكىلدەرىنە بەرگەن جاۋابىندا.
اۆتورى: ساياگۇل جارىلقاسىن
