يسلام – VII عاسىردا اراب تۇبەگىندە مۇحاممەد پايعامدار قۇرعان مونوتەيستىك ءدىن. «يسلام» ءسوزى اراب تۇبىرىنەن شىققان، جانە «بەيبىتشىلىك»، «باعىنۋ» نەمەسە «مويىنسىنۋ» دەگەن سوزدەردى، شاريعات تەرمينولوگياسىندا تولىق مويىنسىنۋدى، اللانىڭ الدىندا پارىزدار مەن ايتىلعانداردى ورىنداۋدى، اللادان باسقا قۇدايلارعا تابىنباۋدى بىلدىرەدى. ال وسى ءدىندى ۇستانۋشىلار وزدەرىن مۇسىلماندار دەپ اتاپ، بۇل «اللانىڭ ەركىنە باعىناتىندار» دەپ اۋدارىلادى.  

يسلام ءبىرقاتار نەگىزگى ىلىمدەرمەن سيپاتتالادى، ونىڭ ىشىندە قۇدايعا، ياعني اللاعا، سونداي-اق مۇحاممەد پايعامدارعا ونىڭ سوڭعى ەلشىسى رەتىندە سەنۋدەن قۇرالادى. يسلامنىڭ تۇجىرىمدامالارىنا سەنىمنىڭ بەس تىرەگى كىرەدى، ولار، شاحادا (سەنىم مەن مويىنداۋ)، سالات (دۇعا)، زەكەت (قايىرىمدىلىق)، رامازان ايىندا ساۋم (ورازا) جانە حادج، مەككەگە قاجىلىق جاساۋ.

قازىرگى يسلام مادەني، ەتنيكالىق جانە الەۋمەتتىك كونتەكستتەردىڭ كەڭ اۋقىمىن قامتيدى. ول سۋننيزم، شييزم، سوپىلىق جانە ءدىنىي مىندەتتەردى جانە تاجىريبەدە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار باسقالار سياقتى ءارتۇرلى اعىمدار مەن وي مەكتەپتەرىمەن ۇسىنىلعان تۇجىرىمداردان تۇرادى. سونداي-اق، يسلامدى ۇستاناتىن ادامدار وزدەرىنىڭ سەنىمدەرىنىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيلەرىنە يە بولۋى مۇمكىن. كەيبىرەۋلەر يسلامنىڭ تۇجىرىمدامالارىمەن بىرگە ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپتار مەن تاجىريبەلەردى بىرگە ۇستانۋى مۇمكىن، ال كەيبىرەۋلەرى يسلامدىق تۇجىرىمدار مەن زاماناۋي جاعدايلار مەن كونتەكستتى ەسكەرە وتىرىپ ۇستانىمدارىن قالىپتاستىرادى، ال كەيبىرەۋلەرى اتالعانداردىڭ بارلىعىن ارالاستىرىپ، وزدەرىنىڭ تاجىريبەلەرىن، ادەتتەرى مەن سەزىمدەرىن قوسىپ، باسقا بىرەۋلەردىڭ يسلامعا قاتىستى كەرى تۇسىنۋلەرىن ەسكەرە وتىرىپ ءداستۇرلى جانە تازا يسلامعا قاراما-قارسى كەلەتىن كوزقاراستارىن قالىپتاستىرىپ، سونى ۇستانۋلارى مۇمكىن.

بۇگىنگى تاڭدا يسلام ءدىنى الەمدە كەڭ تارالعان، ۇستانۋشىلارىنىڭ سانى كوپ دىندەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. پلانەتامىزدىڭ ءاربىر تۇكپىرىندە يسلام ءدىنىن ۇستانعان، «مەن مۇسىلمانمىن» دەگەندەردىڭ سانى دا ارتىپ كەلەدى. اتالعان ءۇردىس ءاربىر ايماقتاعى مادەنيەتتىڭ، قوعامنىڭ، ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ ءاربىر دەڭگەيدىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتۋدە. دەگەنىمەن، قازىرگى كەزدە «تازا» جانە ءداستۇرلى يسلامنىڭ ءوزى دە وزگەرىپ كەلە جاتىر، وسىنداي وزگەرىستەردىڭ جانە قازىرگى زامانعى قيىندىقتار مەن وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان يسلام ءدىنى ىشكى جانە سىرتقى وزگەرىستەرگە دە ۇشىراۋدا. بۇل ونىڭ ءىزباسارلارى مەن ۇستانۋشىلارى اراسىندا ونى ءتۇسىندىرۋ مەن تاجىريبەدە ۇستانۋدا ارتۇرلىلىكتى تۋىنداتىپ جاتقاندىعى انىق.

يسلامنىڭ قازاقستان جەرىندە تاراۋىنىڭ تاريحى وتە قىزىق، دەگەنىمەن قازىرگى كەزدە ءداستۇرلى يسلام مەن قازاق ءداستۇرىن، وعان قوسا زاماننىڭ تالابىنا ساي زاماناۋي كوزقاراستى بىرگە ۇستانىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز دا بار. يسلام قازاقستاندىقتاردىڭ مادەنيەتىنە، الەۋەتىنە، قوعامىنا اسەر ەتكەن اسىل دىندەردىڭ ءبىرى. قازىرگى كەزدە يسلام قازاقستاندىق بىرەگەيلىكتىڭ ماڭىزدى ءبىر بولشەگى بولىپ قوعامنىڭ بارلىق قىرىنداعى ماسەلەلەرگە ءوزىنىڭ ىقپالىن تيگىزۋدە. وسىنداي وزگەرىستەر تۇسىندا ءداستۇر مەن يسلامدى توعىستىرعان ساناعا تاعى ءبىر اسەر ەتۋشى فاكتور بار، ول ارينە يسلام ءدىنىنىڭ تۇجىرىمدارىن تەرىس تۇسىنگەندەر مەن يسلامدى ادامنىڭ ساناسىن ۋلاۋشى ساياسات قۇرالى رەتىندە قولداناتىن ادامداردىڭ ارەكەتتەرى سالدارىنان ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىنىڭ لاستانۋى مەن قۇلدىراۋىنىڭ باستالۋىندا.

قازاقستاندىق يسلام قوعامدىق مورالدى، الەۋمەتتىك نورمالار مەن قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋدا، سونداي-اق ءبىلىم بەرۋ مەن مادەنيەت، دەنساۋلىق، وتباسى ينستيتۋتى جانە ت.ب. سالالاردا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سونىمەن قاتار، باسقا قوعامدارداعىداي، يسلامدى بۇرمالاعان ءتۇسىندىرۋدى راديكالداندىرۋ ءقاۋىپى بار، اسىرەسە جيھاد ۇعىمىن مانيپۋلياسيالاۋ مۇمكىندىگى اياسىندا. جيھاد، ەڭ الدىمەن «اللا جولىندا كۇش سالۋ» (دجيحاد في سابيل اللاھ) دەگەن ماعىناعا يە ارەكەتتەردى بىلدىرەدى، ال اراب تىلىندە سوزبە-سوز ىقىلاستانۋ، ۇمتىلۋ دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. كوپ جاعدايلاردا «قاسيەتتى سوعىس» دەپ قاتە ماعىنادا دا اۋدارىلادى، ءدال وسى ماعىنانى ەكسترەميستەر زورلىق-زومبىلىق پەن تەرروردى اقتاۋ ءۇشىن بۇرمالاپ قولدانۋى مۇمكىن. مۇنداي بۇرمالاۋلار قوعامدىق قاۋىپسىزدىك پەن بەيبىتشىلىككە كەرى اسەرىن تيگىزەدى، ال وسىنداي تۇسىنىك پەن كەرى اۋدارمادان شىققان ارەكەتتەر قوعامنىڭ ساناسىن ۋلاپ، ءداستۇر مەن زاماناۋي قۇندىلىقتارعا ساي ەمەس، ادام قۇقىعىن تاپتايتىن كەرى ارەكەتتەر دە كورىنگەن. سوندىقتان، قازىرگى كەزدە ءداستۇرلى يسلامنىڭ قۇندىلىقتارى مەن جيھاد ارەكەتتەرى مەن قۇندىلىقتارى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى كورسەتىپ، يسلام قۇندىلىقتارىنا ساي ەمەس ارەكەتتەر جۇيەسىن اشىق بايانداۋىمىز كەرەك بولىپ تۇر.

قازاقستاندا يسلام ءدىنى داستۇرىمىزبەن بىرگە توعىسىپ قولدانىستا، جانە ەلىمىزدە ادامداردى ءدىنى مەن ۇلتىنا ساي ءبولۋ دەگەن جوق. بۇنداي بىرلىك ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بولعان وقيعالارعا ساي، ۇلتتىق كودىمىزدا بىرلىك پەن بەيبىتشىلىكتىڭ بولۋىنان ساقتالىپ قالعان ادەتىمىز. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياسي باعدارىنان، ياعني مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سوزىنەن دە ناقتى كورە الامىز: «قازاق جەرىن ەجەلدەن ءتۇرلى ءدىني نانىم-سەنىم وكىلدەرى مەكەندەگەن. حالقىمىز ەشكىمدى ءدىني تۇرعىدان الالاماعان. بارلىعى بەيبىت ءومىر ءسۇردى. جاقىندا استانادا وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىنە قاتىسۋشىلار ەرەكشە توقتالادى»، - دەگەن بولاتىن.

بۇل ماقالادا ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارى مەن جيھاديزمنىڭ ارەكەتتەرىندەگى ايىرماشىلىقتاردىڭ كەيبىر ساتتەرىنە سالىستىرۋ جاسالىنادى، سونداي-اق جيھادشىلاردىڭ قۋلىق ارەكەتتەرىنىڭ ءبىزدىڭ ادام قۇقىعىنىڭ ساقتالۋى، نەكە، وتباسى قۇندىلىقتارىن بۇزۋعا قاتىستى جاساپ جاتقان قۋلىقتارىنا توقتالىپ ونى ءداستۇرلى يسلامنىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ تۇسىندا سالىستىراتىن بولامىز. يسلام قۇندىلىقتارى مەن جيھادشىلاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار وتە كوپ، ءبىز ب ا ق ارقىلى جيھادشىلاردىڭ ارەكەتتەرى مەن ۇستانىمدارىن كورىپ، بىلۋدەمىز ال يسلامنىڭ اسىل قۇندىلىقتارى تۋرالى قۇراندا ايتىلعان قاسيەتتى سوزدەردەن بىلەمىز. بۇل ماقالادا شولۋ مەن سيپاتتاۋ ارقىلى سالىستىرۋ جاسالىنعان، سونىڭ نەگىزىندە قوعامدا كورىنۋى كەرەك، ادامدا بولۋى ءتيىس ناعىز قۇندىلىقتاردى اشىپ كورسەتكىمىز كەلەدى.

ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارى مەن جيھاديزمنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار

يسلام ءدىنى ءوزىنىڭ بولمىسىنا بەيبىتشىلىكتى نەگىز قىلعان الەمدىك دىندەردىڭ ءبىرى، سونىڭ نەگىزىندە قازىرگى كەزدە ءارتۇرلى دىندەر ءبىر جەردە بەيبىتشىلىكتە ءومىر سۇرۋدە. وسىعان مىسال، ءبىزدىڭ وتانىمىز قازاقستان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بەيبىتشىلىككە نەگىزدەلگەن يسلام، حريستيان، سيناگوگتار مەن باسقا دا دىندەردىڭ وكىلدەرى مەن ولاردىڭ عيماراتتارى ءبىر جەردە توعىسىپ، ۇستانۋشىلارى ءبىر-بىرىنىڭ ءدىني قۇندىلىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا كەدەرگى جاساماۋدا. دەگەنىمەن، الەمدە ءدىننىڭ شىنايى قۇندىلىقتارىن كەرى تۇسپالداپ، ونى ساياساتقا، قوعامعا اسەر ەتۋشى قۇرال رەتىندە قولداناتىندار دا كوبەيىپ كەتتى. بۇنداي ارەكەتتەر تىكەلەي ءبىز ايتىپ وتىرعان بەيبىتشىلىك پەن ادامي قۇندىلىقتارعا ساي ەمەس بولىپ كەلەدى، ال يسلامداعى جيھادشىلار ۇلى اللانىڭ امىرىنە قارسى شىعۋشىلار، سەبەبى «باقارا» سۇرەسىندە: «ءاي مۇمىندەر! يسلامعا بۇتىندەي كىرىڭدەر. شايتاننىڭ ىزىنە ەرمەڭدەر. ويتكەنى ول، سەندەرگە اشىق دۇشپان» (208) دەلىنگەن بولسا، ءالي يمران سۇرەسىندە: «تۇپ-تۇگەل اللانىڭ جىبىنە (دىنىنە) جابىسىڭدار دا بولىنبەڭدەر. سونداي-اق وزدەرىڭە اللانىڭ بەرگەن نىعمەتىن ەسكە الىڭدار. ويتكەنى: بىر-بىرىڭە دۇشپان ەدىڭدەر، جۇرەكتەرىڭنىڭ اراسىن جاراستىردى، ونىڭ يگىلىگىمەن تۋىسقا اينالدىڭدار. وتتان ءبىر شۇڭقىردىڭ ەرنەۋىندە ەدىڭدەر، سەندەردى ودان قۇتقاردى. وسىلايشا اللا سەندەرگە اياتتارىن تۋرا جولعا تۇسۋلەرىڭ ءۇشىن بايان ەتەدى» (103) دەلىنگەن.

بارلىق ءدىننىڭ نەگىزى سول بەيبىتشىلىك، ونىڭ ىشىندە يسلام دىنىندە ادامدار اراسىنداعى ءوزارا دوستىق قارىم-قاتىناسقا، قورشاعان ورتاعا زالال تيگىزبەۋگە نەگىزدەلگەن، ياعني ادامي قۇندىلىقتاردىڭ تولىقتاي ساقتالۋىنا بەتتەلگەن. يسلام ءدىنىنىڭ ءىزباسارلارى ادامداردىڭ ارەكەتتەرىنىڭ بەيبىتشىلىكتىڭ ساقتالۋىنا، باقىت پەن بەرەكەنىڭ، تىنىشتىقتىڭ بولۋىنا جەتەلەيدى. زاماناۋي يسلام دىنىندە دە يسلام ءىزباسارلارى ءبىر قۇدايعا تابىنعان، جاقسىلىق جاساپ، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسىنا جاقسىلىق پەن ىزگىلىك الىپ كەلۋى ءتيىس. بۇل تۋرالى مۇحاممەد پايعامبار: «باسقالارمەن دوستىق پەن كەلىسىمدى ىزدەيتىن جانە دوستىقتى ءوزى قابىلدايتىن سەنۋشى ادام جاقسىلىق اكەلەدى، سودان كەيىن، ول باسقالارمەن دوس بولا المايتىن جانە دوس بولا المايتىن ادامدا جاقسىلىق جوق، ال ەڭ جاقسىسى ادامداردىڭ ىشىندە ادامدارعا ەڭ پايدالى ادامدار بار» دەگەن، ساحل يبن سااد سوزىنەن الىنعان. مۇسىلماندار اراسىندا دا يسلام دىنىنە قورقىنىش، ۇرەيمەن قارايتىن قوعامدى قالىپتاستىرعاندار دا بار، ولار يسلام اتىن بۇركەلىپ تەرروريستىك ارەكەتتەردى جاساعاندار مەن يسلام مەملەكەتىن زورلىقپەن قۇرۋشى ادامدار. وسىنداي ارەكەتتەر ادامداردىڭ بارلىق ىزگىلىككە نەگىزدەلگەن قۇندىلىقتارىن تاپتايدى، قوعامدا بۇلىك پەن ءبولىنۋ تۋىنداتىپ بولاشاققا ۇرەيمەن قاراۋدى قالىپتاستىرادى.

ءدىندى ۇستانۋشىلار ءارتۇرلى بولداى، سوعان بايلانىستى ءبىر ءدىندى ۇستاناتىن ادامداردىڭ دا قۇندىلىقتارى مەن كوز-قاراستارى ءتۇرلى. سوندا، ءبىز ايتىپ وتىرعان يسلام قۇندىلىقتارى دەگەنىمىز – ءوزىنىڭ نەگىزىنە، باعدارىنا بەيبىتشىلىكتى، تۇسىنىستىكتى، ادىلدىكتى، تولەرانتتىلىق ساقتايتىن جانە ادامداردىڭ ءومىرى مەن قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتى تۇجىرىمداردىڭ جيىنتىعى. كوپتەگەن قۇراننىڭ اياتتارى مەن حاديستەرىندە وسى ايتىلعان قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا، بۇل قۇندىلىقتاردى ءوز ومىرلەرىندە ۇستانۋىنا جانە باسقالارعا دا وسى ۇستانىمدار مەن قاسيەتتەردى ۇستانۋ كەرەكتىگى ايتىلعان. ال جيھاديزم – يسلامداعى قاسيەتتى سوعىسقا شاقىراتىن يدەالوگيانى سيپاتتاۋ ءۇشىن ءجيى قولدانىلاتىن تەرمين. الايدا بۇل تەرميننىڭ ماعىناسىنا قاتىستى پىكىرلەر يسلام عۇلامالارى مەن جاماعاتتارى اراسىندا ءارتۇرلى بولۋى دا مۇمكىن. كەيبىر يسلام عالىمدارى جيھاد تەك اسكەري ارەكەتتەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋ مەن سەنىمىن قورعاۋعا باعىتتالعان رۋحاني ۇمتىلىستى دا قامتۋى مۇمكىن دەپ سانايدى.

جيھاد ءسوزى ابستراكتىلى تۇردە «قاسيەتتى سوعىس» دەگەنمەن تانىلعان، بۇنداي تۇرعىدا تۇسىنىكتە قالۋىنا كرەست جورىعى كەزىندە قالىپتاسىپ قالعان. دەگەنىمەن، كوپتەگەن مۇسىلمان سەنۋشىلەرى بۇل تەرميننىڭ ماعىناسىندا بەيبىتشىلىكتىڭ جاتقاندىعىن، جانە ول ادامنىڭ ءوزىنىڭ ناپسىسىمەن كۇرەسكە قاتىستىعى تۋرالى ايتادى. دەگەنىمەن، جيھاد ءسوزىن جەكە تۇلعا باسقاشا تۇسىنسە، ونى ءارتۇرلى توپتىڭ، قوزعالىستىڭ ليدەرلەرى وزىندىك ەتىپ تۇسىنەدى. سوعان ساي، جيھاد ءسوزىنىڭ ماعىناسى وتە تەرەڭ، جانە ونى انىقتاۋ كەزىندە ايماقتاعى ۋاقىت پەن جەرگە تىكەلەي قاتىستى بولاتىندىعى ناق بولىپ تۇر.

قۇراندا 6236 ايات بار، ونىڭ 275ء-ى تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە كۇرەس، سوعىسقا، ت.ب. وسى ماعىنادا ايتىلعاندارى بار. ءوز كەزەگىندە جيھاد ءسوزى ەتىستىكتىڭ ءارتۇرلى فورمالارىندا 41 رەت قولدانىلادى. مىسالى، «جاننىڭ قىڭىرلىعىمەن كۇرەسۋ» دەگەندى بىلدىرەتىن «al-jihad bi anfousikoum» ءسوزىن كەلتىرۋگە بولادى.

وسىنىڭ ىشىندە، ماري تەرەز ۋرۆۋاي اتاپ وتكەندەي، «Jhd» تۇبىرىمەن قولدانىلاتىن سوزدەرگە ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ جاساي وتىرىپ، التى جاعدايدا قۇداي ءۇشىن كۇرەس دەگەن ماعىنانى ءبولىپ كورسەتەدى، بۇل كۇرەستىڭ زورلىق-زومبىلىقسىز سيپاتىنا ناقتى سىلتەمە جاسايدى، جانە تەك ەكى جاعدايدا – كاپىرلەرمەن كۇرەسۋ ماعىناسىندا، ولارعا قاتاڭدىقپەن قاراۋ تۋرالى ايتىلادى (9:73؛ 66:99). ال باسقا جاعدايلاردا بىرەۋدىڭ مۇلكى نەمەسە يەلىك ءۇشىن كۇرەس دەگەندى بىلدىرەدى.

يسلام تەولوگياسى قاينارلارىنىڭ باسقا توبىنا جاتاتىن يمام ءال-بۋحاريدىڭ «ءال-جيمي اس-ساحيح» كىتابىندا، دۋگلاس ە.سترەيس كورسەتكەندەي، جيھاد، كەرىسىنشە، قارۋلى ارەكەت قۇرالى رەتىندە 199 جاعدايدا كەزدەسەدى. ول سونداي-اق بەرنارد ءليۋيستىڭ پىكىرىن كەلتىرەدى، ول بىلاي دەپ ايتقان: «يسلامنىڭ كلاسسيكالىق تەولوگتارى مەن ءداستۇرشىل زاڭگەرلەردىڭ (حاديس عالىمدارىنىڭ) باسىم كوپشىلىگى جيھادتىڭ پارىزىن اسكەري ماعىنادا تۇسىنەدى» دەپ جازعان.

جيھادتىڭ رۋحاني ءومىر سالاسىنداعى ايقىن ارتىقشىلىعى كورىنەدى، ول ماڭىزدىلىعى بويىنشا جيھادتىڭ باستالۋىنان باستاپ ونىڭ اياقتالۋىنا دەيىنگى قاتاڭ ورازا ارقىلى كۇشەيتىلگەن دۇعاعا تەڭەستىرىلەدى. ياعني، جيھاد جاسايتىن ادام ءوزىنىڭ مورالدىق كاتەگورياسىندا دۇعادان نەمەسە ورازادان جوعارى رۋحاني ارەكەتتى ورىندايدى. بۇدان ءارى جيھادتىڭ جوعارى دارەجەگە كوتەرىلگەنىن كورۋگە، بۇل ونى الەمدەگى تەڭدەسى جوق ءىس رەتىندە انىقتالىناتىندىعىن كورۋگە بولادى. ءتىرى كەزىندە ماتەريالدىق يگىلىكتەر، باسىپ الىنعان مۇلىك رەتىندە انىقتالعان كەيىنگى سياقتى كەم ەمەس؛ جيھاد كەزىندە قايتىس بولعان جاعدايدا اللانىڭ لەزدە سىيى رەتىندە جۇماققا كىرۋ. جيھاد ادام ولتىرگەنى ءۇشىن تاعايىندالعان جازادان رۋحاني جانە اكىمشىلىك قۇتىلۋعا كەپىلدىك بەرەدى. جيھاد كەزىندەگى كۇرەستىك ماقساتى مەن ونىڭ قانداي نيەتپەن جۇرگىزىلگەندىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. نەگىز ىس-ارەكەتكە جەكە موتيۆاسياعا، تۇپكى سەبەپتەردى ىنتالاندىرۋعا اينالادى؛ جەكە پايدانى كوزدەيتىن پايداكۇنەمدى نيەتتەر قاتاڭ تۇردە ايىپتالادى. جانقيارلىق جيھاد ءوزىن تولىقتاي تاپسىرۋ، ولىمنەن قورقۋدى مەنسىنبەۋدى ءبىلدىرىپ، سول كەزەڭدى باقىت دارەجەسىنە كوتەرىلۋدى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، جيھادتىڭ قۇندىلىقتارىنا اللانىڭ ەسىمىن اسقاقتاتۋ ماقساتىمەن «بيىك» مۇراتتارعا قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىگى، ەڭ جوعارعى شىندىق رەتىندە قابىلدانىلادى. تىلەكتىڭ ءوزى ونى ورىنداۋعا مۇمكىندىك بولماسا دا، سول نامىس دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ارەكەتپەن تەڭ دارەجەدە جىگەرلەندىرىلەدى.

جيھادتىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرى بولادى، ول تۋرالى ابدۋل ۆاليد مۇحامماد يبن احماد يبن رۋشد جيھادتىڭ ءتورت ءتۇرىن اتاپ وتەدى، ولار: جۇرەك، ءتىل، قول جانە قىلىش جيھادتارى. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي بۇل جيھادتار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءناپسىسى مەن قۇندىلىققا ساي ەمەس ارەكەتتەرىن تىيۋ ءۇشىن جاسالاتىندار، تەك قىلىش قانا بۇل جەردە اسكەري ارەكەتتەردى بىلدىرەدى. ءۇش جيھاد تىكەلەي ۇلكەن جيھادتى ءبىلدىرىپ، ادامنىڭ ءوزىنىڭ جان دۇنيەسى مەن ارەكەتتەرىن تۇزەۋگە باعىتتايدى. جيھادتىڭ ورىن الۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى مەن يتەرمەلەۋشى فاكتورلارى بار، دەگەنىمەن قازىرگى كەزدەگى ءبىزدىڭ قوعامداعى جيھادشىلار اتالعان ارەكەتتەردىڭ بارلىعىنا كەرى ارەكەت جاساپ، ءوزىنىڭ ناپسىسىنە قاتىستى بولعان سوعىستى قىلىش الىپ باسقامەن سوعىسۋدى، زورلىق جاساۋدى، ءناپسى تۇگىل بارلىق ادامي قۇندىلىقتاردى جەرگە تاپتايتىن ارەكەتتەردى جاساۋدا.

سوندا، يسلامدىق قۇندىلىق پەن جيھادتىق قۇندىلىقتاردىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟ ولار، جيھادشىلاردىكى «قاسيەتتى سوعىس» ءۇشىن ارەكەتتەرى، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدى ايتا الامىز. ال يسلامي قۇندىلىقتارعا بەيبىتشىلىك پەن ادىلەتتىلىكتى، تولەرانتتىلىق پەن قۇرمەتتى، ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋگە دەگەن ۇمتىلىس پەن مەيرىمدىلىكتى ايتا الامىز. ەكەۋىندەگى قۇندىلىقتار بويىنشا ايىرماشىلىقتاردى بىرنەشە ماسەلەلەر توڭىرەگىندە كورسەتكىمىز كەلەدى، سەبەبى ءبىر باعىتتاعى ماسەلە ارقىلى سالىستىرۋ جاساساق، ايىرماشىلىقتى ناقتى كورە الامىز. سوندىقتان، الدىمەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسى جاعىنان يسلام قۇندىلىقتارى مەن جيھادشىلاردىڭ ارەكەتتەرى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتارعا شولۋ جاساعىمىز كەلەدى.

قازاقستاننىڭ دامۋىندا كوپتەگەن تۇلعالار ەڭبەك ەتتى، دەگەنىمەن ونىڭ ىشىندە ساياسي باعدارىمىزدى بۇرمالاپ، وزدەرىنىڭ كەرى، ياعني دۇرىس ەمەس ارەكەتتەرىن كورسەتكەندەر دە بار. قازاقستاندىق قوعامنىڭ دامۋىندا وسى ادامداردىڭ وڭدى ارەكەتتەرىن قاراستىرۋ ماڭىزدى، بۇل مەملەكەتتەگى ازاماتتارىمىز بوي تۇزەپ وتىرعان ادامداردىڭ ارەكەتتەرىنە قاراپ وزىندىك قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋلارىنا مۇمكىندىكتەر الادى. سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاندى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ پرەزيدەنتتىك قىزمەتىن اتقارىپ كەلە جاتىر، وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ قاسيەتتى جەرلەرگە، اتا-بابا ارۋاقتارىنا قۇرمەت ارەكەتتەرىن، مەملەكەتىمىزدە ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ءدىني قۇندىلىقتاردى بىرىكتىرگەن ارەكەتتەرىن كورىپ ءجۇرمىز. سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسىنىڭ نازارى مەملەكەتتىڭ زايىرلىعىن ساقتايتىن قۇندىلىقتارعا باعىتتالعاندىعىن كورۋىمىز كەرەك. بۇل تۋرالى ول ءوز سوزىندە: «دەگەنمەن، زايىرلى جانە تولەرانتتى ەل بولۋ ءتۇرلى راديكالدى اعىمدار مەن ءدىني سەپاراتيزمگە كوز جۇمىپ قاراۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىز ەشقاشان ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرمەيمىز. اتا-بابالارىمىز سان عاسىرلار بويى شاريعات نورمالارىن ۇلتتىق تۇرمىس-تىرشىلىكپەن ۇيلەسىم تاپقان يسلام ءدىنىن ۇستانعان. يسلام قۇندىلىقتارى ۇلت بىرلىگىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى. ءبىزدىڭ بورىشىمىز – اتا-بابا ءداستۇرىن قورعاپ، قاستەرلەۋ. وسى تۇرعىدا جاستارىمىزعا دۇرىس باعىت-باعدار بەرۋ وتە ماڭىزدى» - دەپ ويىن بىلدىرگەن بولاتىن پرەزيدەنت.

قوعامدا كىشى جيھادتىڭ بەلگىلەرى كوپ كورىنەدى، ال بۇل ارەكەتتەردە ادام قۇقىقتارىن تاپتاۋ مەن قول سۇعۋ، قيناۋ مەن زورلىق ارەكەتتەرى ارقىلى جاسالىندى. قۇراندا ايتىلعان ۇلكەن جيھادقا قاتىستى ارەكەتتەردىڭ ادامدى ءومىر بويىنا دەيىن ءوزىن جەتىلدىرۋ مەن الەۋمەتتەندىرۋ كەرەكتىگىن كورسەتۋدە، ياعني سول ادامدى ناعىز مۇسىلمان، كەمەل ادام بولۋعا تاربيەلەۋگە باعىتتالعان. ءبىراق، كوپ جاعدايدا ايتىلعان ۇلكەن جيھادتىڭ ورىندالىپ جاتقاندىعىنا دا كۇمان كەلەدى، سەبەبى جۇرەكتىڭ تازالىعى، يماننىڭ بەرىكتىگى، ءتىلدىڭ لاستانباۋىنا قاتىستى كوپ ماسەلەلەر تۋىنداۋدا. مىسالى رەتىندە، ساۋدا جولىندا جۇرگەندەردىڭ تاۋاردىڭ قۇنىن قىمبات ەتىپ ساتۋى، بۇل زاماندا كەدەيلىكتەن قانى تامعان حالىقتى ودان ءارى قاناۋدى كورسەتۋدە. قۇنعا قۇن قوسىپ ساۋدا جاساپ جاتقان باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىندا دا اسىل ءدىنىمىزدى ۇستانعاندار بار، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ءىزباسارلارى اراسىندا زورلىقتى ناسيحاتتاعان يسلامدىق قوزعالىستاردى قولدايتىندار دا بار، باۋىرلارىمىز اراسىندا يسلامنىڭ وتباسى، نەكەگە قاتىستى ايتىلعانداردى ورىنداماي، قوعامدا وتباسى مەن نەكەلىك قارىم-قاتىناستارعا دەگەن كوز-قاراس پەن ۇستانىمدى بۇزعاندار دا بار. كەلەسى بل وتباسى جانە نەكەلىك قارىم-قاتىناستار مەن ءبىلىم الۋ باعىتتارى بويىنشا يسلام قۇندىلىقتارى مەن جيھادشىلاردىڭ قۇندىلىقتارى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار ايتىلاتىن بولادى.

يسلام قۇندىلىقتارى مەن جيھاديزم ۇستانىمىنداعى وتباسى جانە نەكەلىك قارىم-قاتىناستارعا قاتىستى قۇندىلىقتارعا شولۋ

قازىرگى كەزدە وتباسىنداعى قارىم-قاتىناستار، ەر مەن ايەلدەردىڭ اراسىنداعى تەڭ قۇقىق ماسەلەسى، نەكە ماسەلەلەرى وزەكتى بولىپ، تالقىلانۋدا. ءدىني جورالعىلاردىڭ شەڭبەرىندە، ياعني يسلام توڭىرەگىن الىپ قارايتىن بولساق، بۇل سۇراقتاردىڭ ءاردايىم نازاردا بولعاندىعىن كورە الامىز. يسلامنىڭ قۇندىلىقتارى تىكەلەي وتباسى مەن نەكەدەگى بەيبىتشىلىكتى جانە دوستىقتى كوزدەگەن، ياعني وسىلاي ءجۇرىس-تۇرىس پەن مىنەز-قۇلىقتىڭ الەۋمەتتىك نورمالارى مەن ستاندارتتارىن قالىپتاستىرىلعان. دەگەنىمەن، يسلامنىڭ ءارتۇرلى باعىتتارى مەن اعىمدارىندا، جانە ءجيھاديزمدى بىرگە الىپ قاراستىرساق، وتباسى مەن نەكەلىك قارىم-قاتىناستارعا قاتىستى قۇندىلىقتار ءارتۇرلى تۇسىندىرىلەدى، سونىڭ نەگىزىندە ءدىندى ۇستانۋشىلار اراسىندا دا وسىعان قاتىستى ءجۇرىس-تۇرىس نورمالارى مەن مىنەز-قۇلىق ستاندارتتارى دا وزگەرىپ وتىر.

دۇنيەجۇزىندەگى ميلليونداعان ادامدار ءۇشىن ماڭىزدى ءدىني جانە مادەني ءداستۇر بولىپ تابىلاتىن يسلامدا نەكە تەڭدىككە، قۇرمەت پەن قامقورلىققا نەگىزدەلگەن ەر مەن ايەل اراسىنداعى قاسيەتتى كەلىسىم رەتىندە قاراستىرىلادى. مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانۋشىلار ءوزارا سىيلاستىق پەن قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋى دە قۇداي الدىندا جانە زاڭ الدىندا تەڭ قۇقىلى وتباسىلىق ورتانى قۇرۋعا ۇمتىلادى. ولار بىر-بىرىنە قامقورلىق پەن قولداۋ كورسەتۋدىڭ، وتباسىلىق ومىردە ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ىنتىماقتاستىققا ۇمتىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتەدى. الايدا ەكسترەميستىك يدەالوگيا بولىپ تابىلاتىن جيھاديزم جاعدايىندا وتباسىلىق قارىم-قاتىناستار بۇرمالانىپ، اۆتوريتارلىق نىساندارعا اينالۋى مۇمكىن، وندا ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى جوققا شىعارىلادى، ال نەكەگە تۇرۋ ساياسي نەمەسە ءدىني ماقساتتارعا جەتۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرىلۋى مۇمكىن، ياعني بۇل جاعدايدا نەكەگە تۇرۋشىلار اراسىندا ءوزارا قۇرمەت پەن قامقورلىققا نەگىزدەلگەن وداقتىڭ بولماۋى كورىنەدى.

قورىتىندىلاي كەلە، قازىرگى كەزدە قوعامدا ادامي قۇندىلىقتار، وتباسى قۇندىلىقتارىنا قاتىستى بولعان قۇندىلىقتار مەن ۇستانىمدار جوعالا باستاۋدا. يسلام اتىن جامىلعان تەرروريستەر مەن ەكترەميستەردىڭ ارەكەتىنەن كەيىن مۇسىلمانداردىڭ ءدىنىن بەيبىتشىلىككە قارسى، قارۋ اسىنعان ءدىن دەگەن كوزقاراستار قالىپتاستى. اۋعانداعى نەمەسە باسقا ايماقتاردا يسلام مەملەكەتىن قۇرامىز دەگەن توپتاردىڭ ايەلدەرگە جاساعان ارەكەتتەرىنەن كەيىن بارلىق يسلام دىنىندە ايەلدەردى قۇل سياقتى ۇستايدى دەپ شىقتى، ءدال وسىنداي بۇلىك سالۋشىلاردىڭ بىرنەشە ايەلگە ۇيلەنۋى مەن «تالاق ايتۋ» ارەكەتتەرىنەن كەيىن باسقا مۇسىلمانداردا وسىنداي ەكەن دەگەن وي مەن پىكىرگە شىقتى. بۇنداي جاعدايلار كوپ، ءدال وسىنداي جيھادشىلار مەن ءداستۇرلى يسلامعا قارسى، مۇسىلمان قاعيدالارىن بۇرمالاپ العان ادامداردىڭ ارەكەتتەرىنەن كەيىن بارلىق قوعام، الەم يسلام ءدىنىنىڭ شىنايى بەينەسىنە قاتىستى، ونىڭ بەيبىتشىلىكتىڭ جاقتاۋشىسى مەن قورعانىشى بولاتىندىعىنا قاتىستى كۇمان كەلتىرىپ، وعان سەسكەنە قاراۋعا الىپ كەلدى. دەگەنىمەن، قازىرگى كەزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان تۇسىندىرمە جۇمىستارىنىڭ وڭ ناتيجەلەرى كورىنۋدە، ول بارلىق تەرروريستىك ارەكەتتەردى جاساعاندار ولار مۇسىلماندار عانا ەمەس ونىڭ اتىن جامىلىپ العان بۇزاقىلاردىڭ ارەكەتتەرى دە اراسىندا بار ەكەندىگىن انىقتاپ جاتىر.

يسلام قۇندىلىقتارى مەن جيھادشىلاردىڭ ۇستانىمدارى اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار. يسلام ءدىنى ادامدى كەمەل تۇلعاعا اينالدىرۋ جولىندا بەيبىتشىلىك ارەكەتتەردى ۇستانادى، ال ۇلكەن جيھاد (جۇرەك، ءتىل، قول) ادامنىڭ ءناپسىسىن، بويىنداعى قيسىق پيعىلىن تاربيەلەۋ مەن توقتاتۋ بارىسىندا بولاتىن كۇرەستى بىلدىرەدى. ەڭ باستىسى يسلام قاعيدالارى مەن ۇلكەن جيھادتىڭ ارەكەتتەرى ارقىلى ادام ءوزىنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن تاربيەلەۋگە باعىتتاۋ كەرەكتىگى ايتىلعان. ياعني، قورىتىندى ەكى قۇندىلىق تا ادامنىڭ جانىن تاربيەلەپ، ونىڭ نيەتىن تۇزەۋگە باعىتتالعان. ال وسىنداي تاربيەلەۋ مەن الەۋمەتتەندىرۋ ۇردىسىنەن كەيىن كەمەل ادام قالىپتاساتىن بولسا، سول ادام ءوزىنىڭ ارەكەتتەرى ارقىلى قوعامدى جاقسىلىققا دارىپتەي، بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا باعىتتاي الادى.