ءقازىر الەم بويىنشا حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگى قالاعا كوشىپ، اۋىلداعى تۇرعىنداردىڭ سانى ازايۋ ءۇردىسى بايقالادى. بۇۇ بولجامىنا سايكەس، 30 جىلدان كەيىن الەم حالقىنىڭ 6،2 ميللياردتان استامى قالاعا شوعىرلانادى. بۇل دەگەنىڭىز،  جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ جالپى ۇلەسىنىڭ 66 پايىزىن قۇرايدى.

الەمدەگى ۋربانيزاسيانىڭ نەگىزگى ترەندتەرى

ۋربانيزاسيانىڭ مەملەكەت ءۇشىن ءرولىن تۇسىنۋدەگى ەڭ ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ العاشقىسى – ونىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمدى ەداۋىر ىنتالاندىرۋىندا. اتاقتى الەۋمەتتانۋشى، جاھاندانۋ ءۇردىسىن زەرتتەۋشى عالىم ساسكيا ساسسەننىڭ ايتۋىنشا، ۋربانيزاسيا مەن ءجىو اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار. ەكىنشىدەن، كەز-كەلگەن مەملەكەتتەگى قالا حالقىنىڭ سانى 5%-عا ارتقان سايىن جان باسىنا شاققانداعى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ ءوسىمى 10%-عا ءوسىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار، بولاشاقتا الەم ەكونوميكالارى ەمەس، ءىرى قالالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك ارتا تۇسەدى دەپ جوسپارلانۋدا. ءۇشىنشى فاكتوردى ايتاتىن بولساق، دامىعان ەلدەردە حالىقتىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى قالالاردا تۇرادى: ۇلىبريتانياداعى ۋرباندالۋ كورسەتكىشى 83%، اقش-تا – 82%، فرانسيادا – 79%، گەرمانيادا – 75%-دى قۇراپ وتىر. اتاقتى “كليماتتىڭ جاڭا ەكونوميكاسى” اتتى باياندامانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، توكيو قالاسىنىڭ ءجىو-ى يسپانيانىڭ جىو-نەن اسادى، ءدال سول سياقتى لوندوننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى شۆەسيانىكىنەن وزىپ تۇر. بۇۇ وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، 2030 جىلعا قاراي بار بولعانى 600 قالاعا الەمجىڭ ءجىو ءوسىمىنىڭ 60% تيەسىلى بولادى. دەگەنمەن، بۇنداعى نەگىزى قوزعاۋشى كۇشتەر دامۋشى ەلدەردىڭ قالالارىنا، قالالىق اگلومەراسيالارى قۇرايتىن بولادى (جۇڭگو، افريكا، ازيا).

قازاقستانداعى ۋربانيزاسيا ءۇردىسى

بيىلعى جولداۋدا قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى اۋماقتىق-كەڭىستىكتىك دامۋىنىڭ بولجامدى سحەماسىن ازىرلەۋ  تاپسىرىلدى. بۇل ەلىمىزدەگى ۋربانيزاسيانىڭ جاڭا كارتاسىنا اينالاتىنى انىق. استانا مەن الماتىنىڭ قاتارىنا شىمكەنتتىڭ قوسىلۋى، ىشكى ميگراسيانى رەتتەۋگە قاتىستى ارەكەتتەر – ۋربانيزاسياعا قاتىستى تىڭ ۇستانىمنىڭ قالىپتاسقانىن كورسەتەدى. ءبىراق، بۇل باعىتتا بىرنەشە كەدەرگىلەر بار. ولار: ەلىمىزدەگى ءىرى قالالاردىڭ ينفراقۇرىلىمى كاسىپورىندار مەن تۇرعىندار سانىنىڭ جەدەل ءوسىپ كەلە جاتقان قارقىنىنا ىلەسە الماۋى مەن حالىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە ساي كەلمەۋى ءھام بولاشاعى جوق اۋىلدار سانىنىڭ كوبەيۋى. وسى ورايدا «ۋربانيزاسيا قازىرگى جاعدايدا نەسىمەن ماڭىزدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇل پروسەستىڭ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدا قانشالىقتى ماڭىزدىلىعى بار؟

ۋربانيزاسياعا قاتىستى باعدارلامالار مەن ارەكەتتەر

جالپى ەلىمىزدە ۋربانيزاسياعا قاتىستى باستامالار بۇرىن دا كوتەرىلگەن. اتاپ ايتار بولساق، پرەزيدەنتتىڭ 2014 جىلعى «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا قازاقستانداعى قالا حالقىن 70%-عا جەتكىزۋ ماقساتى العا قويىلعان. ودان بولەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىندا بەلگىلەنگەن جەتى رەفورمانىڭ بىرىندە “قۋاتتى ايماقتار مەن ۋربانيزاسيا” اتتى ارنايى جوسپار بار. وسى رەفورمادا كورسەتىلگەندەي، ەلدەگى ۋربانيزاسيانىڭ قارقىنى مەن قالالاردى دامىتۋ ەلدىڭ تۇتاستاي دامۋى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ ماڭىزدى فاكتورلارى بولىپ تابىلادى.

“قۋاتتى ايماقتار مەن ۋربانيزاسيا”– بۇل ءار ايماقتىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا وزدىگىنەن دامۋىن ىنتالاندىرۋ جانە تۇرعىلىقتى جەرىنە قاراماستان ءومىر ساپاسىنىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ العىشارتى. بۇل سالاداعى رەفورمالار الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتاردى جانە ايماقتار اراسىنداعى ديسبالانستى ازايتۋ ماقساتىندا تەك ءىرى قالالاردى قامتىپ قانا قويماي، مونوقالا ستاتۋسىن يەلەنگەن ەلدى مەكەندەرگە دە قاتىستى بولادى.

ەلدەگى ۋربانيزاسيانىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى

جوعارىدا اتالعان شارالارعا قاراماستان، ەلدەگى ۋربانيزاسيا ناۋقانى ءتيىستى ناتيجەلەردى بەرە الماي كەلەدى.  قازاقستانداعى ۋرباندالۋ ءالى تومەن دەڭگەيدە قالۋدا: 2014 جىلى الەمدىك ۋربانيزاسيا كورسەتكىشى بويىنشا قازاقستان 228 ەلدىڭ ىشىندە 140-پوزيسياعا جايعاستى.

قازاقستاننىڭ كونتەكستىنە كەلەتىن بولساق، استانا مەن الماتى ەلىمىزدەگى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 30 پايىزدان استامىن قامتاماسىز ەتىپ، دونور، ياعني بيۋدجەتكە اقشا قۇياتىن قالالار بولىپ وتىر. بۇل تىزىمگە بيىل رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا ستاتۋسىن العان شىمكەنت تە قوسىلۋى ابدەن ىقتيمال. وزگە الەم ەلدەرىندەگىدەي، بىزدە دە اۋىل مەن قالا حالقىنىڭ اراسىنداعى ءومىر ساپاسى جانە تابىس دەڭگەيىندەگى ايىرماشىلىقتار ايقىن بايقالادى. بۇل ايىرماشىلىقتىڭ ءالى دە ۇلعايۋ ىقتيمالدىعى بار: اۋىلداعى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ تومەن بولۋى، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ جەتىك دامىماۋى، اۋىلداعى وندىرۋشىلەر ءۇشىن وبلىس ورتالىقتارىنداعى نەگىزگى تۇتىنۋ نارىعىنان الىس ورنالاسۋى جانە دە كليماتتىق جاعدايلار سەبەپ بولۋدا. وسى ورايدا، قازاقستان ءۇشىن حالىقتى قالالارعا كوشۋىن ىنتالاندىرۋ مەن قالالاردى دامىتۋ وزەكتىلىگى تۋىنداپ وتىر.

قازىرگى كەزدە قازاقستان حالقىنىڭ 57 پروسەنتى قالادا شوعىرلانعان. ەلىمىزدىڭ ءجىو-نىڭ 95 پروسەنتىن قالا وندىرەتىن بولسا، نەبارى 5%-ى اۋىلعا تيەسىلى. بۇل – ەلىمىز ءۇشىن اۋقىمدى ۋربانيزاسيانىڭ قاجەتتىلىگىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر كورسەتكىش. ميلليون تۇرعىنى بار جانە ودان اسىپ كەتەتىن ءۇش قالا قارقىندى “رەسيپيەنتكە”، ياعني قابىلداۋشىعا اينالۋدا: سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا الماتىدا حالىق سانى 1 900 000-عا جۋىقتاسا، استانادا 1 047 000 ادام، شىمكەنتتە 1 005 000 تۇرعىن تۇرادى.

ەلدەگى سوڭعى 10 جىل ىشىندەگى ۋربانيزاسيانى تالدايتىن بولساق، قالا مەن اۋىل حالقىنىڭ ۇلەسى جالپىلاما جانە وڭىرلىك دەڭگەيدى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. 2009 جىلعا قاراعاندا قالا حالقىنىڭ سانى 4،4 پروسەنتكە ارتتى. وڭىرلەردىڭ كورسەتكىشىمەن الاتىن بولساق، ۋربانيزاسيا ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وبلىسىندا ءجۇردى، تەك ءبىراز بولىگىندە عانا قالا حالقىنىڭ ازايۋى بايقالادى.

ەلىمىزدىڭ كەي ايماقتارى ۋرباندالۋى بويىنشا رەسپۋبليكالىق ورتا كورسەتكىشتەن تومەن ناتيجەلەردى كورسەتۋدە.  2018 جىلدىڭ 1-شىلدەسىندەگى دەرەككە سۇيەنسەك، ەڭ از ۋرباندالعان ءوڭىر – جاقىندا قۇرىلعان تۇركىستان وبلىسى (قالا حالقىنىڭ سانى 19،5%.-دى قۇرايدى). سونداي-اق، ۋرباندالۋ كورسەتكىشى تومەن وڭىرلەرگە الماتى وبلىسىن (قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 22،7%)، جامبىل وبلىسىن (39،7%) جانە ماڭعىستاۋ وبلىسىن (40،5%) جاتقىزۋعا بولادى.  وسى ورايدا، قالا حالقىنىڭ ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قازاقستانعا وڭتايلى جانە قولايلى ۋربانيزاسيا مودەلىن ازىرلەۋدىڭ ماڭىزى ارتا بەرمەك. جوعارىدا اتالعان باعدارلاما اياسىندا ءبىرقاتار فاكتورلار ەسكەرىلۋى قاجەت.

قورىتىندى

ۋربانيزاسيا قازاقستان ءۇشىن ءسوزسىز ادامي كاپيتال مەن ءال-اۋقاتتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋشى قۇرالداردىڭ ءبىرى. ۋرباندالعان ورتادا قالاعا ءتان وزىندىك ەرەكشە مادەنيەت قالىپتاسادى، حالىقتىڭ الەۋەتىن دامىتۋعا بارلىق جاعداي جاسالادى جانە جاڭا تەحنولوگيالارعا، جاڭا كاسiپ تۇرلەرىنە بەيىمدەلۋ تەز جۇرەدى. سوندىقتان دامىعان ەلدەردەگىدەي وراسان زور وندىرىستىك قۋات، اقپاراتتىق، يننوۆاسيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەت شوعىرلانعان مەگاپوليستەر مەملەكەتتىك بايلىقتىڭ نەگىزگى ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ قازاقستان ءۇشىن دە ماڭىزدى. وسى ورايدا، ءبىزدىڭ ەلدى ساپالى ۋربانيزاسيانى جۇرگىزۋگە اسا ءمان بەرۋىمىز قاجەت:

بىرىنشىدەن، قالالار قۇرىلىسى مەن ەلدى مەكەندەردى دامىتۋ بارىسىندا ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرۋ قاجەت. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جانە جايلىلىعىن بارلىعىنان جوعارى قويۋ. ول ءۇشىن بارشا قالا تۇرعىندارىنا تيەسىلى قالالىق تىركەۋگە تۇرۋدى جەڭىلدەتۋ، الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ قاجەت.

ەكىنشىدەن، قالالار قۇرىلىمىن وڭتايلاندىرىپ، عىلىمدى دامىتۋعا بارشا قالالىق رەسۋرستاردى جۇمىلدىرۋ. ءىرى ەلدى مەكەندەردەگى قۇرىلىسقا ارنالعان جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا پايدالانىلاتىن جەرلەردى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ قاجەتتىلىگى دە بار.

باستىسى، پرەزيدەنت جۇكتەگەن مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جالعان ۋربانيزاسياعا، ياعني تەك قالالىق تەرريتوريالاردى ۇلكەن كولەمدە كەڭەيتىپ، ونى بوس قالدىرۋعا جول بەرمەۋ. ۇكىمەت تاراپىنان اگلومەراسيالار قۇرۋدا تولىقتاي باقىلاۋدىڭ بولۋى قاجەت.

يساتاي مينۋاروۆ، سوسيولوگ

وسى اپتا قازاق تەليەۆيزياسى تاريحىندا ءجون-جوسىعى ەرەك، ءمان-مازمۇنى بولەك ەرەكشە جوبانىڭ تۇساۋى كەسىلدى. دۇيسەنبىدەن باستاپ «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسىنان كورەرمەندەرگە تىكەلەي  ەفيردە جول تارتقان «ASHYQ ALAŃ» دەپ اتالىن قوعامدىق-ساياسي توك-شوۋى العاشقى كۇننەن-اق جارقى ەتىپ شىعىپ، جۇرتشىلىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى.    

سوڭعى جىلدارى مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالدارىنا باقىلاۋدىڭ كۇشەيۋى نەمەسە «ورىندىقشىل» مەديا مەنەدجەرلەردىڭ اسىرە ساقتىعى مەملەكەت قارجىلاندىراتىن اقپارات قۇرالدارىنا دەگەن سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇسىردى. سونىڭ سالدارىنان جۇرت جاپپاي الەۋمەتتىك جەلىگە كوشىپ، كىم نە جازسا، سونى وقيتىن بولدى. دەرەك-دايەگى جوق، ءبىر ادامنىڭ وي-قيال، بولماس-بولجامىنا نەگىزدەلگەن اقپاراتتار لەگى كورەرمەننىڭ تالعامىن تايازداتىپ، وي-جۇيەسىنە سالقىنىن تيگىزدى. ساپالى اقاراتتار لەگى تىم از. سوندىقتان قازىرگى كەزدە ءداستۇرلى مەدياعا اسىرەسە، مەملەكەتتەن قولداۋ كورىپ وتىرعان مەديالارعا حالىقتىڭ السىرەگەن سەنىمىن قايتا كۇشەيتىپ، جاڭاشا فورماتتا تۇلەۋ ەڭ باستى ماقسات بولسا كەرەك.

بيىل «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسىنىڭ جاڭا ماۋسىمعا دايىنداعان 14 جاڭا جوباسىنىڭ ىشىنەن «ASHYQ ALAŃ» قوعامدىق-ساياسي توك-شوۋى العاشقى كۇننەن-اق دارالاندى. ەفيرگە جول تارتقان ساتتە بيلىكتىڭ جىرىن جىرلايتىن، پروپاعاندالىق سوقپاقتاعى كوپ باعدارلامانىڭ ءبىرى بولاتىن شىعار دەپ كۇمانمەن قاراعانىمىز دا راس. ءبىراق، اتىنا زاتى ساي بولىپ، باعدارلامادا قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ وتكىر ايتىلىپ، بۇكپەسىز اشىق تالقىلانۋى كوڭىل قۋانتتى. ستۋديانىڭ دەكوراسياسى مەن بەزەندىرىلۋىندە دە ايرىقشا ءمان بار، سونى فورماتپەن ۇيلەسىم تاپقان. التى سپيكەر قاتىساتىن، تىكەلەي ەفيردە شىعاتىن، ستۋديا كورەرمەندەرىنىڭ سۇراعى مەن تەلەفون ارقىلى قويىلاتىن ساۋالى بار، ەڭ باستىسى-كۇندە شىعاتىن مۇنداي باعدارلامانى باسىندا كوز الدىمىزعا ەلەستەتە الماعانبىز. 
كوپ باعدارلامالاردىڭ باعىن جۇرگىزۋشى اشىپ جاتادى. بۇعان دەيىن ءبىرتالاي باعدارلاما ارقىلى كورەرمەن كوزايىمىنا اينالعان، كوزىنە سەنزۋرانىڭ قامشىسى تيمەگەن نارتاي ارالباي ۇلى ادەتتەگىدەي "جاندىردى". ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتتىڭ قالاي زىر ەتە قالعانىن بايقاماپپىز. اراسىندا كورەرەمەننىڭ كوكەيىندەگى ساۋالدى قويۋعا ارنالعان "اشىق ميكروفونى" دا ەرەكشە. تىكەلەي ەفيرگە كورەرمەندەر قوڭىراۋ شالىپ تا ساۋالدارىن قويىپ جاتتى، ال سكايف ارقىلى دا ءتيىستى ادامدارمەن بايلانىس ورناتىلىپ، ەفيردەن مەزەتىندە كورسەتىلىپ وتىردى. ءتىپتى كورەرمەندەر كوكەيدەگى سۇراقتارىن باعدارلامانىڭ ارنايى ۆاتساپ ءنومىرى ارقىلى دا، باعدارلامانىڭ رەسمي پاراقشاسى ارقىلى دا قويا الاتىنى ءسۇيسىنتتى. اۋديتوريامەن بايلانىستا ءمىن جوق. بۇنىڭ ءبارى ۇجىمنىڭ، اينالىپ كەلگەندە ۇلكەن دايىندىقتىڭ جەمىسى. توك-شوۋدىڭ ماقساتى - قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى، ەلدىڭ ساياسي ومىرىندەگى تۇيتىكىلدى تاقىرىپتاردى كوپشىلىك تالقىسىنا سالۋ. اتاپ ايتقاندا، ەل ومىرىندەگى قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك وقيعالار مەن سان سالاداعى وزەكتى دە وتكىر ماسەلەلەر باعدارلاما تاقىرىبىنا ارقاۋ بولىپ، ارنايى شاقىرىلعان سپيكەرلەر تەرەڭ تالقىعا سالادى. بۇرىندارى مۇنداي باعدارلامالاردى تۇركيا، رەسەي، اكش، ۋكراينا سىندى ەلدەردىڭ ارنالارىنان كورىپ، قىزىعىپ قانا قوياتىنبىز. ەندى مىنە، ولاردان ارتىق بولماساق، كەم ەمەس ەكەنىمىزدى كورىپ قۋانىپ وتىرمىز.

بۇل «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراسياسىنىڭ جاڭا باسشىسى ءلاززات تانىسبايدىڭ اربىردەن سوڭ اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى داۋرەن ابايەۆتىڭ ۇلكەن ۇتىسى. بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ديالوگتى ارتتىرىپ، وزەكتى ماسەلەلەردى بىرگە تالقىلاۋعا جاساپ وتىرعان ناقتى قادام. باعدارلاما ارى قاراي دا دامىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلە بەرەرىنە سەنىم مول. جاڭا باعدارلاما حالقىمىزعا قايىرلى بولىپ، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن! تومەندە «ASHYQ ALAŃ» جوباسىنا قاتىستى ءبىراز ادامنىڭ پىكىرىن بەرگەندى ءجون كوردىك. 

مۇرات ابەنوۆ، قوعام قايراتكەرى

دەموكراتيالىق وزگەرىستەر ەلىمىزدە باستالعاننىن قالاي بىلەمىز؟ 
ونىڭ ءبىر كورىنىسى - ب ا ق جۇمىستارىنىڭ اشىقتىعىنان بايقالۋ كەرەك. اسىرەسە، مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا ءسوز ەركىندىگى بولسا.... 
بۇگىن "قازاقستان" ارناسىندا "اشىق الاڭ" جاڭا پىكىر الماسۋ توك-شوۋ باعدارلاماسىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى! تىكەلەي ەفيردە – سەنزۋراسىز، مونتاجسىز شىعادى ەكەن. اشىق دەسە اشىق تۇردە پىكىر ايتۋ مۇمكىنشىلىگى بار، ءسوزدى، ويدى شەكتەمەدى. ماعان بۇل باستاما ۇنادى! بىزگە وسىنداي حابارلار كوپتەپ كەرەك. سول ارقىلى ازاماتتاردىڭ قوعامدىق ساياسي ساۋاتتىلىعى جوعارىلايدى. بيلىككە دە جاقسى - قوعامداعى جاعدايدى ءوز اۋزىنان بۇكپەسىز ءبىلىپ وتىرادى. 
جۇرناليست نارتاي ارالباي ۇلى مىقتى ەكەن، اشىق پىكىر ايتۋعا تارتادى، ءوزى تاقىرىپتى جاقسى تۇسىنەدى، جانە سىن كوزقاراستاردى شەكتەمەيدى. 
جاڭا جوباعا ساتتىلىك تىلەگىم كەلەدى. 
"قازاقستان" ارناسىنا وسىنداي جاڭا جوبالاردى كوبىرەك ەفيرگە شىعارۋدى ۇسىنامىن. سوندا تاراپ كەتكەن كورەرمەندەر فەيسبۋكتەن تەلەارناعا قايتا ورالار. ويىن-ساۋىق، وسەك-ايان، ءازىل- سىقاق حابارلاردان ازاماتتار شارشاعانى قاشان... قوعامعا پايدالى وزەكتى اقپارات كەرەك.

ايگۇل ورىنبەك، بەلگىلى بلوگەر، ۇلتتىق كەڭەستىڭ مۇشەسى

بيلىكتىڭ بەتى بەرى قاراپ جاتىر. 
بۇرىن وسىنداي ۇلكەن ماسەلەلەردى قوزعاپ، شىعارعان ەفيرلەرىمدى شىعارماي قويعان جەكە تەلەارنالار. ال ۇلتتىق ارنا بۇل جولى سەنساسيا جاسادى. "اشىق الاڭ" باعدارلامانى ويلاپ تاپقان، شىعارعان ادامعا دا ۇلكەن راحمەت! حاباردىڭ ەرتەگىسىن تىڭداپ شارشاعان حالىق، بۇگىن ەكران بەتىنە جينالدى دەپ ويلايمىن! سوڭىنا دەيىن سەنبەدىم ەفيرگە شىعاراتىنىن. ارىستىقتاردىڭ ماسەلەسى ءبىر ەفيرمەن بىتپەيدى. بۇل تاقىرىپقا قايتا ورالامىز "اشىق الاڭعا " دەگەن ۇمىتتەمىن! پرەزيدەنت توقايەۆ شىنىندا دا وزگەرىسكە دايىن ەكەن....

مۇحامەدجان تازابەك، «اسىل ارنا» تەلەارناسىنىڭ باس ديرەكتورى

نارتاي ارالباي ۇلى جۇرگىزەتىن "اشىق الاڭدى" ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كورىپ وتىرمىن... ىنساپتى، تۇسىنىكتى، جان-جاقتى جاقسى باعدارلاما بولدى. اقىرىنا دەيىن كوردىم. ءبىراز وي ءتۇيدىم. وسىنداي دەڭگەيلى باعدارلامالاردىڭ جولى بولسىن!

سۋرەتتەر فەيسبۋكتەن الىندى.

ەموسيونالدىق ينتەللەكت (اعىل. emotional intelligence) – زامان تالابى ما، الدە ءساندى ترەند پە؟ جالپى ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋسيادان نە كۇتۋگە بولادى؟ جاھاندانۋ ءۇردىسى اجداھا ما، الدە قازىرگى قوعامنىڭ مۇمكىندىگى مەن دامۋىنىڭ ۇيىتقىسى ما؟ بۇعان بايلانىستى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلىك ولشەمدەر جاسالۋدا.

دامىعان تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق دەنساۋلىعىنىڭ باستى كورسەتكىشى - وسى ەموسيونالدىق ينتەللەكت فەنومەنى. جالپى جان مەن ويدىڭ توعىسۋ ماسەلەسىنە تاريحي كوز جۇگىرتەر بولساق ەجەلگى گرەك، شىعىس فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى. قازىرگى زامانعى عىلىمدا، XX عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى امەريكاندىق پيتەر سولوۆەي جانە دجون مايەر  اتتى زەرتتەۋشىلەر ەموسيونالدىق ينتەللەكت ۇعىمىن ەنگىزدى. سول كەزدەردەن باستاپ تۇلعانىڭ وسى قاسيەتتىن دامىتۋ ءۇشىن كوپتەگەن ترەنينگتىك باعدارلامالار، تەستتەر جەكە كوۋچينگتىك جانە پسيحولوگيالىق كەڭەس كەشەندەرى ويلاپ تابىلدى. سەبەبى، ەموسيونالدىق ينتەللەكتىسى دامىعان قىزمەتكەرلەردىڭ جۇمىس تيىمدىلىگى ارتىق، ۇجىمداعى پسيحولوگيالىق احۋال  جاعىمدى ەكەندىگىن امەريكاندىقتار تەز ءتۇسىندى.

2015 جىلعى بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق داۆوس فورۋمىنىڭ ەسەبىندە، 2020 جىلى وزەكتى بولاتىن 10 ماشىقتى انىقتاعان بولاتىن. سولاردىڭ قاتارىندا ەموسيونالدىق ينتەللەكت تە بار. بۇل ينتەللەكتىنىڭ (پاراساتتىڭ) ءتۇرى تۋرالى سوڭعى جىلدارى اسىرەسە، وسى ەكونوميكالىق فورۋمنان كەيىن، ەستىمەگەن ادام كەمدە كەم. ءبىراق، كوبىسى ينتەلەكتىنىڭ بۇل ءتۇرى تۋرالى تولىققاندى تۇسىنىكتەن الشاق. سوندىقتان، ەموسيونالدىق ينتەللەكت تۋرالى ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردىك. 20 عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى جارىق كورگەن، مايەر-سالوۆەي-كارۋزو مودەلىندە ەموسيونالدىق (الەۋمەتتىك) ينتەللەكت 4 قۇراما بولىكتەن تۇرادى:

1. باسقا ادامدار مەن ءوزىنىڭ ەموسيالارىن، سىرت بەينەگە قاراپ، ىم-يشارا مەن ءجۇرىس-تۇرىسقا دەن قويا وتىرىپ تاني ءبىلۋى - ەموسيالاردى قابىلداي ءبىلۋ قابىلەتى دەپ اتالادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇعان سايكەس كەلەتىن  قازاقتىڭ ماقالى، - «كوز بەن قول - كوڭىلدىڭ جالشىسى».

2. ەموسيانىڭ – كوبىنە سانامەن رەتتەلمەيتىن، ۇيىتقى (موتيۆاسيالىق) فاكتورى بولا وتىرىپ، شىعارماشىلىق پەن ويلاۋ قابىلەتتەرىنە تيگىزەتىن وڭ اسەرىن - شابىت دەسە دە بولادى.  مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ مىنا جولدارى سوعان دالەل ىسپەتتى:

شاۋ تارتىپ قالىپسىڭ-اۋ، قايران شابىت!

ءجۇرۋشى ەڭ كەيبىر جەردە ويران سالىپ،

ءجۇرۋشى ەڭ كەيبىر جەردە سايران سالىپ،

شاۋ تارتىپ قالىپسىڭ-اۋ قايران شابىت!

………………………………………………….

شاۋ تارتىپ باراسىڭ-اۋ، شارىق-قۇسىم،

توياتتاپ الدە جەمگە قارىقپىسىڭ؟

بار، ۇششى!

بوساتايىن تۇعىرىڭنان،

شاۋ تارتپا!

شىنىمەن سەن شابىتپىسىڭ!؟

3. ەموسيالاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى انىقتاۋ، وي مەن سەزىم اراسىنداعى بايلانىستى ءتۇسىنۋ، تەرەڭ كۇردەلى (ەكىۇشتى، امبيۆالەنتتى) ەموسيالاردى اجىراتۋ - ەموسيالاردى تاني ءبىلۋ قابىلەتى دەپ اتالادى.

بۇعان سايكەس ماقال، - «ىمدى بىلەگەن دىمدى بىلمەيدى».

4. قويىلعان ماقساتقا سايكەس، ىرىقتى تۇردە  ءوز ەموسيالارىن تۋدىرىپ، رەتتەپ، باعىتتاي ءبىلۋ قابىلەتىن -  ەموسيالاردى باسقارۋ، دەپ اتايدى.

بۇعان سايكەس قازاقتىڭ ماقالى- «سابىر ءتۇبى سارى التى»، «سارعايعان جەتەر مۇراتقا، سابىرسىز قالار ۇياتقا»، دەسەك تە بولاتىن سياقتى.

ەموسيونالدىق ينتەللەكتىنىڭ جوعارىدا سۋرەتتەلگەن مودەلى قازىرگى كەزدەگى الەمدەگى ەڭ تانىمال كونسەپسيا. سەبەبى، تۇسىنۋگە دە وڭاي، ەڭ باستىسى تاجىريبەلىك پايداسى ۇشان-تەڭىز. كوپتەگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە انىقتالعانداي قوعام ءۇشىن بۇل فاكتوردىڭ ەكونوميكالىق (ميللياردتاعان شىعىن اكەلۋى) جانە الەۋمەتتىك (اجىراسۋ، ءسۋيسيدتىڭ بەلەڭ الۋى) ءمانى زور! حالىق، قازىرگى تاڭدا ءوزىنىڭ ەموسيونالدىق پاراساتىن دامىتۋعا دەن قويماسا، پسيحولوگيالىق دامۋ مادەنيەتىن قولعا الماسا بولاشاق بۇلىڭعىر، كوڭىل ءپاس. سوندىقتان، زاماناۋي قازاق قوعامىندا دا اسىرەسە، جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان تۇلعانىڭ (بوزبالا مەن جاسوسپىرىمدەردە) الەۋمەتتەنۋ دەڭگەيىنە جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ ونىمدەرى كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.

ولار: دەسترۋكتيۆتى اقپاراتتىڭ قولجەتىمدىگى جانە تىكەلەي اسەرى؛ تۇلعاارالىق قارىم-قاتىناستىڭ ونلاين فورماتقا اۋىسۋى؛ ءارتۇرلى ومىرگە قاجەتتى تابيعي تاجىريبەنىڭ ازايۋى؛ اتا-انا تاراپىنان جالپى قاۋىپتەردىڭ كۇشەيۋى اسەرىنەن گيپەرباقىلاۋدىڭ كۇشەيۋى جانە باسقا وزەكتى ماسەلەلەر. وسى جايتتاردىڭ تىكەلەي جانە جاناما اسەرلەرىنىڭ نەگىزىندە جاس تۇلعانىڭ ەموسيونالدىق ينتەللەكتىسىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەر بەلەڭ الۋدا. ءتىپتى، ەرەسەك ادامداردا بۇل قابىلەتتەردىڭ دامۋىنىڭ كەنجە قالۋى - سترەسستىك جاعدايلارعا توتەپ بەرە الماۋىنا، ومىرلىك قيىن-قىستاۋ جاعدايلارعا پسيحولوگيالىق رەگرەسسيامەن (كەرى دامۋمەن) جاۋاپ بەرۋىنە، دەسترۋكتيۆتى داعدىلاردىڭ پايدا بولۋى مەن پسيحيكالىق جانە پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستەرگە ءجيى ۇشىراۋىنا اكەلىپ سوعۋدا.

قازىرگى تاڭدا ەموسيونالدىق ينتەللەكتىنىڭ ماڭىزدىلىعى كۇن ساناپ ارتۋدا. سوندىقتان ءبىزدىڭ قوعامداعى ەموسيونالدىق ينتەللەكتىنى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق كەشەندى باعدارلامالارىن جاساۋ، ال ادامداردىڭ وقىپ-تانۋعا، بىلىكتى پسيحولوگتاردىڭ كەڭەسى مەن ترەنينگتەرى ارقىلى دامۋىنا بەت بۇرۋى ماڭىزدى.

ەرلان مۇستافا، بيزنەس-ترەنەر، پسيحولوگ