Qazaqstanda 400 myńǵa jýyq azamat lýdomanıaǵa shaldyqqan. Tutas bir qalanyń halyq sanyna para-par kórsetkishti Atyraýda ótken Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev keltirdi.
«Lýdomanıa – beıbit kúnde eldiń shyrqyn buzyp jatqan qater. Sonyń kesirinen talaı shańyraq shaıqaldy. Talaı azamat zań buzyp, qylmysqa uryndy. Qumar oıyn úshin qaryzǵa batyp, ózine qol jumsaǵan jandar týraly habarlar, ókinishke qaraı, kún saıyn tarap jatady»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdent bul dert jas urpaqqa óte úlken zıan keltirip, onlaın-oıyndar balalardyń kúndelikti ermegine aınalyp bara jatqanyna qynjylady.
«Quzyrly organdar byltyr ınternet-kazınonyń belgisi bar 4 myńnan astam saıtty buǵattady. Biz nashaqorlyqqa jáne esirtki bıznesine qarsy kúresý úshin keshendi jospar qabyldadyq. Úkimet lýdomanıamen kúreske qatysty dál sondaı jospar qabyldaýy kerek. Qumarpazdyqqa zań júzinde shekteý qoıý qajet»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Ulttyq quryltaı quramyna engen Almaty oblystyq qoǵamdyq keńesiniń múshesi, zań ǵylymdarynyń kandıdaty Qazybek Dáýitálıevtiń aıtýynsha, keleli keńestiń atqaratyn jáne atqara beretin mısıasy qoǵamdyq sananyń jańa mádenı-ıdeologıalyq standarttaryn qalyptastyrý bolyp tabylady. Óıtkeni biz ekonomıkany aldyǵa tartyp, ómirimizdi, turmys-tirshiligimizdi, materıaldyq jaǵdaıymyzdy jaqsartqanymyzben, qoǵamdyq sanadaǵy ózgeristerdiń oryn almaýy, mádenı standarttarymyzdyń toqyraýǵa ushyrap jatýy kóptegen problemalardy týyndatyp otyr.
«Alqaly jıynda Prezıdent osy kúni 400 myń qazaqstandyq lýdomanıaǵa, ıaǵnı qumar oıynǵa shaldyqqanyn atap ótti. Bul tutas bir oblystyń nemese alyp shahardyń halqy. Máselen, Ulytaý oblysynda 178 000 turǵyn bar, Soltústik Qazaqstan oblysynda 420 000 adam turady. Bul az kórsetkish emes. Túp-tamyryna úńilsek, qoǵamda bir kúnde baıyp ketý degen túsinik qalyptasqan. Áp-sátte baıyp ketemin deý - qate oı. Kezinde zańsyz jekeshelendirý prosesi júrdi. Muny kezinde akademık Salyq Zımanov ta kóp aıtty. Bizde jekeshelendirý tórt kezeń boıynsha júrdi. Alǵashqy eki kezeńinde halyq óz enshisinen qaǵyldy, qyrýar baılyq ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti. Qazaqstan olıgarhat elge aınaldy. Áleýmettik teńsizdik óte tereń bel alyp, syzat paıda boldy. Óıtkeni 167 adam ǵana 75% baılyqty ıelendi, bul bar qarjy sanaýly adamnyń ýysynda boldy degen sóz. Muny qoǵamdaǵy ádiletsizdiktiń eń soraqy túrine jatqyzamyz. Sondyqtan qazir adal eńbekti dáripteý ıdeıasy jıi aıtylyp jatyr. Mańdaı termen tapqandy zań arqyly qorǵaı alatyn qoǵamdy ornatýǵa tıispiz. Ol úshin qoǵamdaǵy máselelerdi ortaǵa salyp, jaǵymsyz saldarlardy joıýymyz kerek. Lýdomanıa, bul qoǵamdaǵy bir jaraqattyń pisip jarylǵan syrty ǵana, onyń ózegin jaryp, ýyzyn, tamyryn, soqtasyn alý úshin biz uzaq merzimdi osyndaı mádenıetimizdi qalyptastyrý, jańa standarttardy belgileý, qundylyqtardy anyqtaý jáne sol baǵytqa qoǵamdy jumyldyrý jumysymen aınalysýymyz kerek. Prezıdent jastardyń qumar oıynǵa salynyp, arzan tabysqa umtylýyna jol bermeýimiz kerektigin kóterdi. Rasynda, adal eńbekpen tapqan tabys qana berekeli bolady»,- dedi Qazybek Dáýitálıev.
«Adal eńbek» demekshi, Túrkistanda ótken Ulttyq quryltaıda Prezıdent «Adal azamat» uǵymyn qaıta jańǵyrtyp, ólshemin dóp basyp sıpattap bergen edi. Keshegi Saraıshyqtaǵy keleli keńeste de «adal» sózine qatysty úshtaǵan fılosofıasyn alǵa tartty.
«Adal adam – Adal eńbek – Adal tabys» – bir-birinen ajyramaıtyn uǵymdar. Osy úsh taǵandy ozyq ári tabysty elge aınalýdyń basty kilti deýge bolady. Balalar men jastardy tárbıelep, olardyń boıyna osy ozyq qundylyqtardy sińirýge aıryqsha kóńil bólinýi kerek»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy sondaı-aq qoǵamdaǵy turmystyq zorlyq-zombylyq, býllıng pen agresıa, vandalızm syndy máselerdi kóterdi.
«Ashyǵyn aıtsaq, qoǵamda qatigezdik kúsheıip barady. Bireýge til tıgizip, ar-namysyn taptap, tipti, uryp-soǵýǵa daıyn turatyndar az emes. Jedel járdem jáne qoǵamdyq kólik júrgizýshilerine shabýyl jasalǵanyn bilesizder. Adamǵa álimjettik kórsetý, qorlaý durys emes. Mundaı teris áreketterge kóz juma qaraýǵa bolmaıdy. «Aýrýyn jasyrǵan óledi». Sondyqtan biz osy qoǵamdyq dertti jasyrmaı, ashyq aıtýymyz kerek. Azamattar úıde de, túzde de ózin qaýipsiz sezinýge tıis. Zań men tártip qatań saqtalýǵa tıis, ıaǵnı qoǵamda zań ústemdigi bolýy qajet», dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-diń aǵa oqytýshysy Qazybek Dáýitálıev te Prezıdenttiń bul sózin quptaıdy. Zańgerdiń aıtýynsha, Ulttyq quryltaıdyń negizgi atqaratyn mindeti men qyzmeti – jańa qoǵamǵa laıyqty ıdeologıany qalyptastyrý.
«Qazir qoǵamda kóp áıel alýshylyqty kontentke aınaldyryp, arzan kúlki, ázil-syqaqqa ulastyryp, ınternetten, áleýmettik jeliden taralymdar berilip jatqan jáıi bar. Bul qoǵamdaǵy mádenıet pen tárbıeniń kemshindiginen. Qazir elde otbasylyq, turmystyq zorlyq-zombylyq kóbeıip ketti. Munyń sebebin biz áıel men balaǵa adam retinde durys qaraı almaýymyzdan dep oılaımyn. Muny adam problemasy dep basty orynǵa qoıýymyz kerek. Áıelge, balaǵa álsiz, qorǵansyz zat retinde qaraıtyn jabaıy keri túsinikten arylyp, tulǵa retinde qaraýymyz kerek. Zorlyq-zombylyq – qoǵam derti. Onyń túbi tym tereńde jatyr. Bastysy – mádenıet máselesi. Prezıdenttiń aıtyp otyrǵany osy. «El bolamyz desek, mádenıetti túzeıik» demekshi, bul problemalardyń tek qana saldary, al túptep kelgende tárbıe, bilim, mádenıet máseleleri jatyr»,- dedi Qazybek Dáýitálıev.
Ǵalymnyń sózinshe, Ulttyq Quryltaı Qazaqstandy birtutas ultqa aınaldyrýdy kózdeıdi. Alqaly jıynnyń el azamattaryna beretin artyqshylyǵy kóp. Bastysy – qoǵamda oryn alǵan túrli máseleni talqylaý, onyń sebepterin izdeý, boldyrmaýdyń jaǵdaılaryn jasaý.
«Menińshe, Ulttyq quryltaı – óte jaqsy platforma. Qoǵamdaǵy qordalanǵan máselelerdi saıası partıalardyń, ózge de nomenklatýralardyń súzgisinen ótkizbeı birden ortaǵa salyp, talqylap, sony iriktep, jiktep, jınaqtap, bir tujyrym shyǵaratyn alań. Sondaı múmkindik jasaldy, boldy aıtatyn oılarymyzdy aıtýǵa da, jetkizýge de jaqsy jol, múmkindik berildi, sonyń arqasynda jaqsy tujyrymdar qolǵa alynyp jatyr»,- dedi zańger.
Prezıdent qazir resýrstarǵa, ınvestısıaǵa, kólik logıstıkasy men komýnıkasıaǵa qyzý talas júrip, jahandyq báseke kúsheıe túskeni týraly basa aıtty.
«Bizge álemdegi oqıǵalar jáne olardyń ulttyq múddemizge tıgizetin áseri týraly keshendi taldaý qajet. Bul – quzyrly mekemelerdiń, ǵalymdar men saıasattanýshylardyń mindeti. Elimiz syndarly dıalog, belsendi dıplomatıalyq jáne syrtqy ekonomıkalyq qyzmet arqyly ekijaqty jáne kópjaqty yntymaqtastyqty damyta beredi. Eýrazıa keńistigindegi jáne Ortalyq Azıa aımaǵyndaǵy yqpaldastyq úderister árdaıym bizdiń basty nazarymyzda bolady. Qazaqstan túrki elderiniń yntymaqtastyǵyn damytýǵa óz úlesin qosady»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Saıasattanýshy Jomart Simtikovtiń sózinshe, bul máseleler táýelsiz memleketimizdiń aldynda turǵan eń iri jáne elimizdiń bolashaq strategıasyna áser etetin dúnıe bolǵandyqtan, oǵan erekshe qaraý kerekpiz.
«Qazir ınvestısıa, kólik logıstıkasy, komýnıkasıalarǵa baılanysty terıtorıamyz Ortalyq Azıadaǵy iri memleketterdiń arasynda jatqandyqtan, kórshi memlekettermen de, Batys pen Shyǵystyń arasyn jalǵaıtyn el retinde de biz osy máselede óz ereksheligimiz ben múddemizdi qorǵaýdy birinshi kezekke qoıý kerekpiz. Quryltaıda Prezıdent elimiz syndarly dıalog, belsendi dıplomatıalyq jáne syrtqy ekonomıkalyq qyzmet arqyly ekijaqty jáne kópjaqty yntymaqtastyqty damyta beretinin jetkizdi. Bul ustanym Qazaqstannyń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa septigin tıgizedi. Sondaı-aq Memleket basshysy Eýrazıa keńistigindegi jáne Ortalyq Azıa aımaǵyndaǵy yqpaldastyq úderister árdaıym bizdiń basty nazarymyzda bolatynyn aıtty. Ol úshin Orta Azıada, Eýropa men Azıanyń arasyndaǵy kópir retinde biz bul máselede ózimizdiń eknomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaıymyzdy nyǵaıtý jóninde úlken jumystar jasaýǵa tıispiz»,-dedi Jomart Simtikov.
Saıasattanýshynyń paıymdaýynsha, Qazaqstan Túrki elderiniń yntymastyǵyn damytýǵa óz úlesin qosatyndyǵyn tek qana sóz júzinde emes, is júzinde de dáleldep júrgendigin baıqaýǵa bolady.
«Qazir túrki tildes memlekettermen, kórshiles eldermen bizdiń qarym- qatynasymyz óte jaqsy damyp otyr jáne ári qaraı damı beredi dep te oılaımyn. Sol sebepti elimizdi bolyp jatqan ishki jáne syrtqy saıasatqa qatysty memlekettik deńgeıdegi árbir sheshimderdiń bári irgeli jalpyulttyq múddelerdi negizge alý kerektigi aıtyldy, sheshimderdi qabyldar aldynda onyń máni men saldary týraly dáleldi ári ǵylymı taldaý jasalýy tıis ekeni tilge tıek etildi. Halyqaralyq samıtterdiń qujattar arqyly talapqa saı naqty mindetterin júkteıtin sheshimder qurǵaq sóz retinde qalyp qoımaı, der kezinde oryndalý qajettigin basa aıtty. Sondyqtan ishki-syrtqy saıasatta eshqashan qatelikke boı uryndyrmaı, damý strategıalyq baǵytynda jumys jasaǵanymyz jón dep oılaımyn»,-dedi saıası ǵylymdarynyń doktory, profesor Jomart Simtikov.
Sátbaev Ýnıversıteti Jas ǵalymdar keńesiniń tóraǵasy Erik Merkibaev bul Quryltaı burynǵydan ózgerek áser qaldyrdy deıdi.
«Men bul jolǵy quryltaıdan múldem basqa dúnıeni ańǵardym. Ózim de ata men ájeniń qolynda ósken bala bolǵandyqtan, atanyń ákege, ákeniń balaǵa aıtqan aqyly sıaqty qabyldadym. Prezıdetimiz memleketimizdi bir alyp adamǵa teńepti. Ol degenimiz árbir adam ózine osy aıtqandardy tolyq qabyldap, áreket etse biz birigip tutas salaýatty-saýatty memleketke aınalamyz. Shynymen ǵoı, árbir adam tyń tarıhymyzdy ulaǵattasa, rý men elge bólinbese, tilimizdi qurmettese, balalarymyzdy nashaqorlyq, lýdomanıa, vandalızm sıaqty jaman ádetterden aýlaq ustasa bir adamnyń durys ómir súrgeni! Endi kitap oqýdy parasattylyqqa umtylýdyń alǵashqy qadamy dep bilemin. Osy ádetti myń adam, mıllıon adam, tolyq Qazaqstan daǵdyǵa aınaldyrsa, bizge syrttan keletin jaý da, ishten iritetin daý da bolmas edi. Bárimiz birimiz úshin, birimiz bárimiz úshin!»,-dedi Erik Merkibaev.
Avtor: Janna Jomart
