Qazaqstan Ulttyq Bankiniń burynǵy tóraǵasy Grıgorıı Marchenko "Kıiz úı kúmbezi" YouTube-arnasyna bergen ashyq suhbatynda elge áser etken kúrdeli ekonomıkalyq sheshimder týraly estelikterin bólisti. Ol eń iri devalvasıalar, Ulttyq qordyń qurylýy jáne Ázerbaıjan bankine quıylǵan ınvestısıalarǵa qatysty janjal týraly egjeı-tegjeıli aıtty. Tolyǵyraq Orda.kz materıalynda.
Qazaqstan tarıhyndaǵy eń iri devalvasıa
Ulttyq banktiń burynǵy basshysy Grıgorıı Marchenko el tarıhyndaǵy eń eleýli devalvasıalar týraly áńgimeledi. "Ulttyq Bank 2009 jylǵy aqpanda jasaǵan devalvasıa, keıde aıtylyp júrgendeı, 50 % emes, 25% boldy. Eń úlken devalvasıa qashan boldy? Ol 1994 jylǵy aqpanda boldy. Sol joly baǵam bir aıda 11-den 40 teńgege deıin – úsh jarym ese quldyrady. Bul devalvasıanyń sebebi Prezıdent Nazarbaevty ózara esep aırysý deıtinge kóndirgen Sergeı Tereshenko Úkimetiniń sheshimimen baılanysty. Onyń máni Ulttyq Banktiń kóp mólsherde aqsha basyp shyǵarýynda jáne olardy ózara qaryzdaryn óteý úshin kásiporyndarǵa berýinde boldy. Prezıdent Ulttyq Banktiń vızasyn almastan, Jarlyqqa qol qoıdy. Óıtkeni sol kezde mańyzdy laýazymda bolǵan marqum Dáýlet Sembaev mundaı sheshimge óte qarsy boldy. Alaıda áli jóndi jumys istep te úlgermegen Ulttyq Banktiń táýelsizdigi basyp-janshylyp, Jarlyq kúshine endi", dedi Marchenko. Onyń aıtýynsha, munyń nátıjesi apatpen birdeı boldy: baǵam bir aı ishinde úsh jarym ese qulady. Marchenko Djordjtaýn ýnıversıtetinde taǵylymdamadan ótip, Amerıka Qurama Shtattarynan Qazaqstanǵa oralǵanda ınflásıa 1994 jylǵy maýsymda 46,5 % boldy – bul bir jylda emes, bir aıda!
"Mine, osyndaı da ýaqyt boldy. Bir qyzyǵy, Tuńǵysh Prezıdent men oqyǵan estelikterinde osy týraly lám-mım demedi. Múmkin, ol bul oqıǵany umytyp ketken nemese mańyzdy emes dep sanaǵan shyǵar, nemese ony umytýdy jón kórgen shyǵar. Biraq bul eń sátsiz makroekonomıkalyq sheshim bolǵan edi. Qazir baǵam bir dollar úshin 500 teńgeniń mańynda. Eger 1994 jylǵy «ózara esep aıyrysý» bolmaǵanda, qazir biz baǵam 200 teńgege jete me – jetpeı me dep talqylap otyrýymyz múmkin edi. Búgingi ekonomıkalyq problemalardyń kópshiligi – budan 20-30 jyl burynǵy oqıǵalardyń jańǵyryǵy", dep qosty ol.
Teńge baǵamy jáne Ulttyq qordy qurý
Sondaı-aq Marchenko teńgeniń qazirgi baǵamy týraly óz pikirin ortaǵa saldy: "499 ben 500-diń arasyndaǵy aıyrmashylyq – nebári 0,2%. Álemdik bırjalarda ±1% shegindegi mundaı aýytqýlar tehnıkalyq jáne shamaly aýytqý bolyp sanalady. Biraq biz árqashan dóńgelek sanǵa úıirmiz. Mysaly, keńes zamanynda biz mıllıard put astyq jınaýǵa barynsha tyrystyq. Put degenimiz ne? Bul nebári 16 kılo. Muny álemde eshkim túsinbedi. Biraq biz 20 mıllıon tonna astyq jınaı bastaǵanda mıllıard putty birden umyttyq. Bul ózi qyzyq boldy. Biraq bizde 500 teńge nemese mıllıard bolsyn, dóńgelek sıfrǵa erekshe mán berýge beıimdilik bar. Shyndyǵynda, 499 ben 500-diń arasynda eshqandaı aıyrmashylyq joq".
Onyń aıtýynsha, kóptegen adam valúta baǵamyn tek devalvasıamen baılanystyrady. Bul, árıne, belgili bir sátterde durys. Biraq baǵam kúsheıgen kezde bul – tańǵalarlyq jaǵdaı. Baǵamnyń ınflásıamen baılanysy kóp adamǵa túsinikti bolǵanymen, jurttyń bárine birdeı túsinikti emes. Al baǵam Ulttyq qorǵa tikeleı baılanysty ekenin biletinder shamaly. Qor bolashaq urpaq úshin qarjy jınaqtaý quraly retinde oılastyrylǵan. Biraq sol kezdiń ózinde-aq ózgerister bastaldy. Nazarbaev qordy jumsaýǵa bolady degen saıası sheshim qabyldady. Sóıtip jınalǵan qarajatty paıdalaný onyń prezıdenttigi kezinde bastaldy. Bastapqyda Ulttyq qor aktıvterdi satatyn, al valúta elge túsetin jáne Ulttyq Bank ony tikeleı, naryqtan tys satyp alatyn sqema qoldanyldy. Sodan keıin bul qarajat Qarjy mınıstrligi arqyly búdjetke aýdaryldy.
"Keıinirek, men jáne meniń áriptesterim ketkennen keıin, qordaǵy valútany naryq arqyly satý týraly sheshim qabyldandy. Naryqta jylyna qosymsha bes-alty mıllıard dollar paıda bolǵan kezde bul valúta usynysyn arttyrady jáne teńge baǵamyn qoldaıdy", dep atap ótti ol. Sondaı-aq Marchenko eger Ulttyq qordyń qarajaty bolmasa, onda teńge baǵamy budan birneshe jyl buryn bir dollar úshin 500 teńgege jeter edi dedi. Ol ekonomıkany nyǵaıtý, ımportty shekteý jáne óz óndirisimizdi damytý úshin baǵam bir dollar úshin 1200-1500 teńge bolýǵa tıis degenge saıatyn pikirge de nazar aýdardy.
2014 jylǵy jasandy devalvasıa
2014-2015 jyldary Ulttyq Banktiń tóraǵalary Qaırat Kelimbetov pen Danıar Aqyshev bolǵan kezde úsh devalvasıa boldy, dep atap ótti Marchenko. Sodan keıin baǵam bir dollar úshin 150-den 380 teńgege deıin, ıaǵnı eki jarym ese ósti. Onyń aıtýynsha, bul sol kezeńde jiberilgen birqatar makroekonomıkalyq qateliktiń saldary boldy. "2014 jyldyń aqpan aıynyń basynda iri eksporttaýshylardyń qysymymen qajetsiz devalvasıa jasaldy. Lobbıster devalvasıa barlyq máseleni sheshedi jáne jaǵdaıdy jaqsartady dep sendirdi, biraq is júzinde olaı bolmady. Budan "Qazaqmys", "Qazmyrysh" jáne Mittal Steel sıaqty eksporttaýshylar utty. Óıtkeni olar sol dollarǵa kóp teńge ala bastady. Alaıda bul osy sheshimdi qoldaǵan at tóbelindeı kompanıalarǵa ǵana tıimdi boldy", dep túsindirdi Marchenko.
Ol sondaı-aq 2013 jyly Premer-mınıstr Serik Ahmetov devalvasıa týraly usynysty qamtyǵan Mittal Steel-di qoldaý is-qımyl josparyn ázirlep, bekitýge usynǵanyn eske saldy. Sol kezde Ulttyq Bank Prezıdentti bul qadamnan bas tartýǵa kóndire aldy. "Alaıda men 2013 jyldyń qazan aıynda qyzmetten ketkennen keıin devalvasıa boldy". Buǵan deıin Qazaqstan devalvasıany árdaıym reseılik devalvasıanyń ótemaqysy retinde júrgizgen. Mysaly, 2009 jyly Reseı 50% - ǵa devalvasıa júrgizdi, al Qazaqstan 25% - ben shekteldi. Bul ekonomıkaǵa eleýli zalal keltirmeýge múmkindik berdi. Import, onyń ishinde mashınalar men jabdyqtardy ákelý ulttyq óndiristi damytý úshin mańyzdy bolyp qala beredi.
"Ókinishke qaraı, 2014 jyly eń nashar senarı iske asyryldy. Aqpan aıynda aldyn alý devalvasıasy jasaldy, biraq bulaı jasalmaýy kerek edi. Al jeltoqsan aıynda Reseı óz valútasyn 50% - dan astam qunsyzdandyrdy. Nátıjesinde Qazaqstan ótemaqylyq devalvasıa júrgizbedi, bul eleýli teńgerimsizdikter týǵyzdy. Bul rette eki aıda teńge baǵamyn qoldaýǵa 23 mıllıard dollar jumsalyp, shyn máninde aqsha tekke kúıip ketti», dep atap ótti spıker. Osydan keıin merziminen buryn Prezıdent saılaýy jarıalandy. İle saılaýdan keıin devalvasıa bolady, óıtkeni ekonomıka soǵan muqtaj degen sóz tarady. Alaıda saılaýdan keıin devalvasıa qajet emes dep málimdeldi. Sóıtip Reseı devalvasıa júrgizgenge deıin segiz aı boıy Qazaqstan muny jasaǵan joq. Bul qazaqstandyq taýarlardyń dollarlyq balamada reseılik taýarlarǵa qaraǵanda eki ese qymbattaýyna ákeldi, al bul básekege qabilettilikke eleýli soqqy berdi.
"Reseıde, Chelábınsk, Saratov sıaqty kóptegen shekaralas qalada pechene, makaron jáne basqa da qazaqsha ataýlary bar ónimder shyǵaryla bastady. Nátıjesinde bizdiń naryq, ásirese orta bıznes aıtarlyqtaı shyǵynǵa ushyrady", dedi Marchenko. Onyń aıtýynsha, alǵashqy devalvasıa Kelimbetovtiń tusynda, 2015 jyldyń tamyzynda júrgizile bastaǵan. Alaıda Ulttyq Banktiń tóraǵasy aýysqannan keıin baǵam turaqtanbaı, quldyraýyn odan ári jalǵastyrdy. "Qorytyndysynda, keshirińiz, biz sol kezde eki jarym ret devalvasıa jasadyq – bul 2014-2015 jyldary boldy. Al budan ne óndi? Óndiris kúrt ósti me? Árıne, joq. Bul eksperıment birneshe ret júrgizildi. Mysaly, 1994 jyly devalvasıa úsh jarym ret boldy", dedi ol. Marchenko mundaı joldy qaıtalaýǵa shaqyrýshylar ekonomıkanyń naqty sektorynda eshqashan jumys istemegen adamdar ekenin atap aıtty.
Ázerbaıjan bankine qatysty janjal
Grıgorıı Marchenko Ulttyq qordan Ázerbaıjan bankine aqsha aýdarý oqıǵasy týraly túsinikteme berdi. Bul keıinirek sybaılas jemqorlyq janjalynyń arqaýy bolǵan.
"Ázerbaıjan bankine Ulttyq qorymyzdan aýdarylǵan aqshaǵa baılanysty sybaılas jemqorlyq janjaly týyndaǵany jadymda. Bank tóraǵasy Ulybrıtanıaǵa, Londonǵa qashyp ketken sıaqty. Onyń áıeli onda kóp qarajat jumsaǵan, sonyń ishinde qymbat meıramhanalarǵa baryp, aqsha shashqan. Biraq, meniń bilýimshe, ol qamaýǵa alynǵan. Qazir ol túrmede otyr", dedi Marchenko. Ol bul mámilege óziniń qatysy joq ekenin málimdedi. "Sol kezde Ulttyq Banktiń ókili Qaırat Kelimbetov boldy. Ol mámile men qyzmetten ketkennen keıin bir jyldan keıin jasaldy. Buǵan qosa, atalǵan mámile o bastan durys emes jáne Ulttyq Banktiń barlyq ishki rásimine qaıshy edi. Mysaly, biz 10% - dan asatyn naqty emısıaǵa qatysa almadyq. Eger bank, aıtalyq, 500 mıllıon dollar shyǵarsa, biz eń kóp degende 50 mıllıon dollar satyp ala alatyn edik. Al atalǵan mámile barlyq erejeni buza otyryp jasaldy", dep túsindirdi ol.
Keıin aqshaǵa satylǵan blogerler men jýrnalıser kináni maǵan aýdarýǵa tyrysty, dep atap ótti Ulttyq Banktiń burynǵy basshysy. Biraq onyń 2013 jyldan beri Ulttyq Bankke eshqandaı qatysy joq. Sondaı-aq ol óziniń Ázerbaıjan Prezıdenti Álıevtiń dosy jáne kýrstasy bolǵandyǵy týraly aqparatty joqqa shyǵardy.
"Joq, olaı emes. Sizderge anyǵyn aıtaıyn. Álıev – meniń kýrstasym da, jeke dosym da emes. Bizdiń jolymyz óte qysqa merzimge ǵana túıisti. Men provınsıadan kelgen qarapaıym stýdent edim. Al onyń ákesi Saıası Búronyń músheligine kandıdat edi. Ol tipti kúzetshisimen birge júretin. Onyń ústine, ol basqa ǵımaratta ornalasqan Halyqaralyq qatynastar fakúltetinde oqydy, men Halyqaralyq ekonomıkalyq qatynastar fakúltetinde oqydym. Bizdiń kýrsta Ázerbaıjannan kelgen jigit boldy. Men onymen dos boldym, áli de dospyn. Ol Álıevpen tyǵyz baılanys jasady. Múmkin Álıev meni sondyqtan umytpaǵan shyǵar. Biraq meniń onymen qandaı da bir jaqyn baılanysym nemese oǵan shyǵatyn jolym bar dep aıtýǵa bolmaıdy. Bul shyndyqqa jatpaıdy".
