HH ǵasyrdyń sońy, jahandaǵy basty jańalyq jarty álemge ústemdigin júrgizgen komýnıstik rejımniń ydyraýy boldy. On bes odaqtas memleketten quralǵan keńestik ımperıanyń qulaýy, onyń quramynda bolǵan respýblıkalardyń táýelsizdik alýyna jol ashty.
Keńes úkimeti qulaǵan tusta, batys ǵalymdarynyń taldaýlarynda «Tarıhtyń sońy» degen konseptýaldy pikir qalyptasty. Muny alǵash kótergen tegi orys, fransýz fılosofy Aleksandr Kojev bolatyn. «Tarıhtyń sońy» ıdeıasy álemdik qaýip kózine aınalǵan alyp rejımder kúıregennen keıin, tarıhty jasaýshy kúshter joıylyp, demokratıalyq kelisim jolymen ómir súretin zaman keldi degenge saıady. Iaǵnı, qaqtyǵystar dáýiriniń aıaqtalýy degendi bildiredi. Qazaqsha aıtqanda «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn» tynysh zamannyń ornaýy.
«Tarıhtyń sońy» ıdeıasyn jan-jaqty talqyǵa salǵandardyń biri, tegi japon, amerıkandyq oıshyl Frensıs Fýkýıama boldy.
F. Fýkýıamanyń oıynsha HH ǵasyrda álemge úreı týdyrǵan, myń jyldyq baǵdarlamany negizge alǵan fashısik rejım jáne oǵan paraleldi, qarsy tura alǵan birden-bir balama kúsh – komýnızm boldy. Biraq fashızm jeńiliske ushyrap, qaýip seıilgenimen, keıin komýnıstik rejım jarty álemge ústemdik júrgizip, jańasha qaýipter men úreılerdi týdyrdy.
F. Fýkýıama «tarıhtyń sońy ma?» degen suraqty kóterip, áli de qaqtyǵystardyń tolyq sheshilmegenin aıtqysy keldi. Onyń oıynsha, fashızm men komýnızm tarıh sahnasynan ketkenimen álemdik qaqtyǵystarǵa negiz bolatyn jańa kúshter bar. Ol álemdik dinder men ultqa bólinýshilik. Bular turǵanda «tarıhtyń sońy» bola qoımas degen baılam jasady.
Sonymen batys áleminiń sarapshylary jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy álemdik qaqtyǵystardyń qozǵaýshy kúshi fashızm men komýnızm bolsa, endigi HHİ ǵasyrdaǵy qaqtyǵystardyń qaınar kózi álemdik dinder men ulttyq mádenıetter degen qorytyndyǵa kelgen. Álemdik dinder men ulttyq mádenıetterdi quraýshy ózindik qundylyqtar bar, endigi tartys sol qundylyqtardyń arasynda bolmaq. Olaı bolsa qundylyqtar qaqtyǵysy álemdik tendensıaǵa aınalýy zańdylyq.
Osy oraıda, kóńil aýdarýǵa turarlyq pikir bildirgenderdiń biri “Órkenıetter qaqtyǵysy” kitabynyń avtory, amerıkandyq mádenıettanýshy
S. Hantıngton boldy. Ol F. Fýkýıamanyń oılaryn quptaı otyryp, álemde endi mádenıetter arasynda emes, birneshe mádenıetterdi biriktirgen jekelegen órkenıetter arasyndaǵy qaqtyǵystar qaýipi bar degen oıyn bildirdi. S.Hantıngtonnyń pikirin sabaqtar bolsaq, hrıstandyq kontekstegi batys elderi, pravoslavıelik kontekstegi slaván elderi, ıslamdyq kontekstegi shyǵys halyqtary, býddızm konteksinde birigetin japon, koreı, qytaılyq órkenıetter bar, solar qazir álemde úlken yqpalǵa ıe. S.Hantıngtonnyń órkenıetter arasyndaǵy básekelestik degeni osyndaı ártúrli baǵyttarǵa birigip qalyptasqan órkenıetter jaıly. Iaǵnı álemdegi órkenıetterdiń negizinde naqty din nemese júıeli kózqaras ustanatyn yqpaldy dúnıetanym jatqanyn meńzeıdi. Sol júıeli dúnıetanymdar ulttyq mádenıetterdi biriktirip, úlken órkenıettik kúshke aınalyp otyr.
Qaqtyǵystardyń shyǵý kózderi týraly joǵarydaǵy pikirlerge biz taǵy da birneshe sebepterdi qosar edik. Qazirgi álemdegi qaqtyǵystarǵa túrtki bolyp otyrǵan sebepterge tabıǵı resýrstar úshin kúresti, úlken ulttardyń kishi ulttarǵa qatysty ustanatyn shovnıstik saıasatyn, geosaıası kelispeýshilikterdi, ıadrolyq derjavalardyń qyrǵı qabaq ustanymdaryn jatqyzýǵa bolady. Olaı bolsa «tarıhtyń sońy» deýge áli erte.
Bizdegi jaǵdaıǵa kelsek, keńes zamanyndaǵy ortaq ıdeologıa kelmeske ketkennen soń táýelsizdik alǵan memleketterge jańa qundylyq júıesin qalyptastyrý qajettiligi týyndady.
Osy kezde elimizge ártúrli dinı mısıonerlik aǵymdardyń, túrli dúnıetanymdyq kózqarasty nasıhattaıtyn aqparattyq júıelerdiń aǵylyp kelgeni jasyryn emes. Olardyń basty maqsaty keńestik ıdeologıadan bosaǵan halyqtyń sanasyn, qundylyqtar júıesin óz kózqarastarymen toltyryp, oǵan yqpal jasaý boldy.
Keńestik mono júıeniń ornyna kelgen naryqtyq demokratıalyq qatynastardy jeleý etip, ultymyzdyń dástúrli qundylyqtaryn ózgertip, sanasyn bıleýge tyrysqan batystyq, shyǵystyq, hrıstıandyq, ıslamdyq túrli aǵymdar jańbyrdan sońǵy sańyraýqulaqtaı qaptap ketti. Bulardyń yqpalyn búgingi jahandaný, ınternet zamanynda naqty baıqaýǵa bolady.
Kezindegi hákim Abaıdyń «Basta mı, qolda malǵa talas qylǵan» degen sózi búgingi kúni kúrdelenip, zor mazmunǵa, jańa boıaýǵa ıe bolýda.
Qazirgi syrttan kelip jatqan kúshterdiń basty kózdeıtinderi qazaq jeriniń materıaldyq baılyǵy. Oǵan qol jetkizýdiń «demokratıalyq joly» halyqtyń rýhanı sana sezimine yqpal etý. Aldymen sanany jaýlap alý. Biz búgin qoldaǵy mal, bastaǵy mıǵa talastyń kúrdeli kezeńin bastan ótkerip jatyrmyz.
Jahandaný zamanyndaǵy sanaǵa áser etýshi birden-bir faktor ol – aqparat. Aqparat arqyly adamdardyń sanasyna ústemdik júrgizý, kózqarasyna yqpal etý qazirgi zamanynyń basty tendensıalardyń biri. Búgingi elekten ótkizilmegen aqparat aǵymynyń toqtaýsyz taraýy, buǵan qosa olarǵa mol múmkindik týdyrǵan ǵalamtordyń damýy, óskeleń urpaqtyń sanasyna óz áserin tıgizýde.
Osy oraıda zıandy aqparattan qorǵanatyn jańa mehanızmder oılap taýyp, bizge aqparattyq qorǵanys júıesin qalyptastyrý qajet. Ártúrli, zıandy aqparattyń urpaǵymyzdyń sanasyn jaýlap almaýy úshin, biz urpaq tárbıesinde olardyń sanasynda syrtqy zıandy aqparattarǵa bos oryn qalmaıtyndaı jańa qundylyqtarǵa toly balama aqparat usyna bilýimiz kerek. Ony eń aldymen bilim berý júıesinde myqtap qolǵa alý qajettiligi týyndap otyr. Qazir aqparat arqyly qundylyqtar qaqtyǵysy órship, birin-biri almastyrýda. Biz qundylyqtar tartysy múlden bolmaýy kerek deı almaımyz. Sebebi bul jahandanýmen birge kelgen álemdik tendensıa. Muny sheshýdiń jalǵyz joly olarǵa óz qundylyqtarymyzben qarsy tura bilý ǵana. Ne ózge qundylyq seni bıleıtin, ne sen oǵan óz qundylyǵyńmen qarsy turatyn zaman týyp otyr.
Syrtqy, zıandy aqparatqa qarsy tura alatyn ulttyq ımýnıtetti kúsheıtýshi qural ol – ulttyq ıdeologıa. Ulttyq ıdeologıa bilim berý júıesiniń negizgi ózegine aınalýy kerek. Onsyz biz úshin «bastaǵy mıǵa talas» zamanynda «bóten sananyń» yqpalynda ketý qaýpi seıilmek emes.
HH ǵasyrdaǵy halqymyzdyń basynan ótken dáýir, ulttyq dúnıetanymymyz ben sana bolmysymyzǵa aıtarlyqtaı yqpal etip, bóten ilimderdi sýdaı sińirip, tastaı bekitip keldi. Táýelsizdikke sanamyz eseńgiregen, ýlanǵan kúıde jettik. Egemendiktiń ótken shırek ǵasyry es jıyp, etek jınaý zamany boldy. Biraq moıyndaýymyz kerek, otarshylyq sana-sezimnen áli de tolyq aryla qoıǵan joqpyz. Babalarymyz «elý jylda el jańa» dep tekten-tek aıtpasa kerek. Qazaqtyń ulttyq rýhy áli de eseńgiregen kúıde qalyp qoıyp otyr. Oǵan ana tilimizdiń óziniń tarıhı, shynaıy memlekettik dárejesine áli kúnge deıin tolyq kóterile almaı, kóp jaǵdaıda aýdarmanyń tili ǵana bolyp otyrǵandyǵyn-aq dálel etýge bolady.
Bizdiń syrtqy ıdeologıalyq kúshterge tótep beretin birden-bir ımýnıtetimiz – ulttyq sana sezimimiz bolýy kerek. Qazaq tili qoǵamda óziniń táýelsiz ulttyń tili retindegi tıesili mártebesine qol jetkizbeı, ulttyq sananyń jańa zamanǵa saı óris alýyn keshendi júzege asyra almasymyz anyq. Hİ ǵasyrda ómir súrgen, túrki dúnıesine ortaq oıshyl Mahmut Qashqarı «Adamshylyqtyń kilti – ana tilinde» degen. Adamshylyq ózi úshin ǵana emes, eli úshin eńbek etý. «Adamdyq boryshyń halqyńa eńbek qyl» dep Shákárim atamyz da osyny aıtqysy kelgen. Bizge el úshin eńbek etetin, ony adamdyq boryshym dep sanaıtyn erlerdi kóbirek tárbıeleý qajet. Eli úshin eńbek etýdi paryz sanaıtyn erler qashanda el ıgiligin basty orynǵa qoıyp, túrli jymysqy jemqorlyq áreketke barmasy anyq. HH ǵasyrdyń basynda shyn mánindegi ulttyq memleket qurýdy kóksegen erler boldy qazaqta. Biraq biz áli kúnge deıin olardyń el úshin jasaǵan jankeshti hareketterin urpaqqa tolyqqandy jetkize almaı kelemiz. Bizdiń sanamyzda álide bolsa «úlgili komsomoldar» ıdeal qurýda. Sanamyz qundylyqtar qaqtyǵysynyń alańyna aınalyp otyr. Bizge, ásirese aldyńǵy aǵalar býynyna eń aldymen ózimizdiń ishki senzýramyzdan, ishki, jibermeıtin jasqanshaq sanadan bosap shyǵatyn ýaqyt keldi.
Búgingi jalpy sany 12 mıllıonnan asqan qazaq úshin ulttyq sana-sezimdi tárbıeleýdiń birden-bir kilti qazaq tilinde. Barlyq rýhanı qundylyqtarymyzdy, babalarymyzdyń danalyq dúnıetanymyn biz týǵan tilimizde ǵana boıǵa sińirip, urpaqtarymyzǵa amanat ete alamyz. Eger biz shyn máninde Rýhanı Jańǵyrýdy júzege asyramyz desek, qazaq tiliniń qoǵamdyq ómirdegi rólin tıisti deńgeıge kóterýimiz qajet. Qazaqtyń tiline tóngen qaýyp, qashanda táýelsizdikke tóngen qaýip ekenin umytpaýymyz kerek. Ulttyq bolmysymyzdy shyn máninde jańǵyrtpaıynsha, sanamyzǵa syrtqy kúshterdiń yqpal júrgizýi ońaı júzege aspaq.
Ulttyq minez qalyptastyrýymyz kerek. Latyn qarpine kóshý úderisi táýelsiz elimiz úshin tarıhı mańyzy zor. Bul eń aldymen túrki tektes halyqtarmen jańasha ınegrasıaǵa túsýimizge zor yqpalyn tıgizbek.
Joǵaryda qazir birneshe ulttyq mádenıetterdi biriktiretin órkenıetter zamany dep aıtqanymyzdaı, tarıhy bir, dili men dini ortaq túrki tektes halyqtardyń birigýi, jańasha túrlenip álemdik órkenıette yqpaldy kúshke aınalýy, HHİ ǵasyrda kútiletin jaǵdaı. Buǵan ortaq latyn álipbıiniń ózindik oń áseri bolary anyq.
Mádenıetterdiń qaıshylyqta bolýy zańdylyq. «Eýropanyń quldyraýy» atty áıgili eńbegimen álemge tanylǵan mádenıettanýshy, nemis ǵalymy Osvald Shpengler «mádenıetter qashanda oqshaý jáne bir-birinen qulyptaýly qupıa bolmysqa ıe» degen qundy pikir aıtqan bolatyn. Rasymen órkenıet ortaq bolǵanymen mádenıetter ózindik qaıtalanbas bolmysqa ıe. Sebebi ulttyq mádenıetter ulttyq dástúrler men qundylyqtardan quralady. Mádenıetterdiń óz-ózin saqtap qalýǵa tyrysýy, ekinshi bir mádenıetke qaıshylyq týdyrýy múmkin. Olaı bolsa qundylyqtar arasyndaǵy qaqtyǵys mádenıetterdiń ózara damý zańdylyǵy dese de bolady. F. Fýkýıamanyń ulttyq mádenıetter turǵanda «tarıhtyń sońy» bola qoımas degen pikiriniń bir syry osynda.
Búgingi jahandaný zamanynda biz álem jurtshylyǵyna aǵylshyn nemese qytaı mádenıetiniń ókili, bolmasa orys áleminiń bólshegi retinde emes, eń aldymen qazaq ulty retinde qyzyqtymyz. Qazaqtyń dástúrleri, ulttyq dúnıetanymy, mýzykasy, óneri, dástúrli dinı dúnıetanymy, ulttyq qundylyqtary, osylar ǵana jahandaný zamanynda bizdi álemge tanytatyn basty erekshelikterimiz bolyp qala bermek. Qalǵan dúnıeniń barlyǵy kóshirme, syrttan keletin qundylyqtar. Olardy biz qajetinshe, óz keregimizge jaratyp, olarǵa talǵamshyl bolýymyz kerek. Bizdiń ǵalamǵa tanylatyn bir-aq qyrymyz bar ol – qazaq retindegi ulttyq bolmysymyz, halyq retindegi asyl qasıetterimiz ben erekshe oılaý aqyl-parasatymyz. Qazaqtyń muraty – qazaq bolyp qalý. Ózge jol tek basqa órkenıetke jutylý ǵana.
Qundylyqtar qaqtyǵysy ol – ómir zańdylyǵy. Qundylyqtar tartysqa túsken zamanda óz ulttyq qundylyǵyn nyǵaıta bilgen elder ǵana laıyqty úlesin almaq.
Táýelsiz el retindegi basty mindetimiz qazaqtyń memleket qurýshy ult retindegi qadirin qaıtaryp, ony jańa zamanǵa saı qaıra túletý bolý kerek. Qazaqqa budan ózge jol joq. Sonda ǵana bizdiń qundylyqtar qaqtyǵysqa túsken álem jarysynda óz orynymyzdy oıyp alarymyz anyq.
Baqytjan QADYRULY,
Fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty, L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ fılosofıa kafedrasynyń dosenti