Túrki áleminde «Túrkistan» degende, eń aldymen bir qalanyń aty emes, tutas bir aımaq eske túsedi. Aımaq ataýy retinde Túrkistan «túrikterdiń eli» degen maǵynany bildiredi. Bul jerdegi «stan» jurnaǵy parsy tilinde «eldi meken», «otan» degen maǵynaǵa keledi. Maǵjannyń «Túrkistan» óleńi tek bir qala týraly emes, búkil óńirimiz  haqyndaǵy jyr. Irandyqtar Amýdarıanyń shyǵysyn atam zamanda «Turan», al keıingi zamanda «Túrkistan» dep ataǵan. Basqasha aıtqanda, Túrkistan ataýy – «Túrki jurty», «Túrki álemi» degen uǵymdarmen maǵynalas.

XVIII-XIX ǵasyrda Reseı ımperıasy men Qytaı aımaqta otarlyq saıasat júrgizgenge deıin Qazaq handyǵy, Qoqan handyǵy, Buqara Ámirligi men Horezm handyǵy derbes memleketter retinde ómir súrdi. Alaıda, bul elderdegi halyq ózderiniń ortaq bir Túrik atanyń urpaqtary ekendigin biletin. Túrikterdiń álem saıasatyndaǵy áskerı jáne saıası salmaǵynyń azaıýymen birge aımaqtyń shyǵysyn Qytaı, al batysyn Reseı ımperıasy jaýlap aldy. Reseı óz aýmaǵyndaǵy jerlerdiń soltústiginde «Dala gýbernıasyn», al ońtústiginde «Túrkistan gýbernıasyn» qursa, Qytaı óz jerinde Shynjań aımaǵyn qurdy. Dese de, Qytaıdyń qaramaǵyndaǵy jerler halyq arasynda Shyǵys Túrkistan bolyp ataldy.

XX ǵasyrdyń basynda óz bılikterin ornatqan bólshevıkter túrikshildik ıdeologıasyn ımperıanyń terıtorıalyq tutastyǵyna qaýip dep bildi. Sondyqtan Dala gýbernıasynda Qazaq Respýblıkasyn, al Túrkistan gýbernıasynda Túrkimen, Ózbek, Qyrǵyz jáne Tájik respýblıkalaryn qurdy. Osylaısha, túrikterdiń otany «Túrkistan» ataýy kartadan joǵaldy.

XX ǵasyrdyń basynda ydyraǵan Osmanly memleketiniń muragerleri «túrik» atyn qaıta jandandyryp, Mustafa Kemal bastaǵan top ózderiniń elin «Túrkıa» dep atady. Bul jańa memlekettiń túrik tarıhy, túrik tili, túrik mádenıetine ıe bolýy Túrki álemi ortalyǵynyń shyǵystan batysqa aýǵandyǵyn bildirdi. Al Túrkıadaǵy halyqtyń sanasynda «Túrkistan» ataýy «Ata jurt» retinde qabyldanatyn boldy. Túrkıanyń osy ustanymyna jáne Keńes Odaǵyndaǵy ıdeologıaǵa baılanysty «Túrkistan» ataýy «saıasılanyp», tyıym salynǵan ataýǵa aınaldy.

Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin túrkistandyqtar aımaqtyń aty retinde «Túrkistan» ataýyn emes, «Ortalyq Azıa» ataýyn qabyldady. Bunyń birinshi sebebi, Tájikstannyń ózin «Parsy mádenıeti ókili» dep sanaýy bolsa, ekinshi sebebi, Reseı Federasıasynyń sondaı-aq Qytaı men Irannyń «túrkofobıasyn» ıaǵnı Túrik Birliginen qorqynyshyn qozdyrmaýǵa baǵyttalǵan geosaıası qadam boldy. Osylaısha aımaqtyń ataýy retinde «Túrkistan» taǵy da shettep qaldy. Osy jaǵdaılardyń barlyǵyn eskersek, Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstanda jańa bir oblys quryp, ony «Túrkistan» dep ataýy tek qazaqtyń ulttyq sanasynyń jandanýy jaǵynan ǵana emes, búkil Túrki áleminiń rýhanı jańǵyrýy turǵysynan óte batyl sheshim ekendigine shúbá joq.

TÚRKİSTAN QALA RETİNDE...

Túrkistan qalasynyń negizgi aty — Iassy. Onyń qashannan bastap  Túrkistan bolyp atalǵany týraly naqty málimet joq. Dese de, bul ózgeristi Ahmet Iassaýımen jáne onyń qalyptastyrǵan «túrkilik jáne dalalyq ıslam» uǵymymen baılanystyrýǵa bolady.

Qysqasha eske túsire ketsek, Iassaýı ómir súrgen XI ǵasyrda Túrki áleminde Máýrenahr dep atalatyn Syrdarıa men Ámýdarıanyń arasy jáne Edil ózeni ańǵaryn jaılaǵan túrikter Islam dinin qabyldaı bastaǵan bolatyn. Alaıda, osy eki óńirdiń arasyndaǵy Deshti qypshaqtyq kóshpendi túrikter áli de ata jolymen ómir súrip jatty. Iassy qalasy osy Uly dalanyń shetinde ornalasqan edi. Atalǵan shaharda eńbekterin túrik tilinde jazyp, shákirt tárbıelegen Iassaýı dala túrikteriniń musylmandanýynda óte mańyzdy ról oınady. Qoldaryna dombyra ustaǵan, aýyzdarynda ustazdarynyń «Dıýanı Hıkmet» jyry bar Iassaýıdiń toqsan toǵyz myń shákirti kóshpendi túrikterdiń Islam dinin qabyldaýyna sebep boldy.

Tek Deshti Qypshaqtaǵy túrikter ǵana emes, Anadoly tipti Balqan túbeginiń eń batysyndaǵy musylman túrikter de ózderin «Ahmet Iassaýıge boryshtymyz» dep sanaıdy. Áziret týraly jazylǵan alǵashqy ǵylymı zertteý bolyp sanalatyn «Túrik ádebıetindegi alǵashqy sopylar» eńbeginde Fýat Kóprili Ahmet Iassaýıdi túrik ulttyq rýhynyń ózegi dep sıpattaıdy. Nátıjesinde, Iassaýıdi erekshe qurmettegen túrikter ony «Pir-i Túrkistan» ıaǵnı «Túrkistannyń piri», «Túrikterdiń piri», «Túrikterdiń áýlıesi», «Túrikterdiń ıesi», «Áziret», «Ázireti Sultan» dep atap ketti. Al onyń mazary ornalasqan Iassy qalasy túrikterdiń rýhanı astanasyna aınaldy. Tipti Iassaýıdiń qabirine zıarat jasaý kishi qajylyq bolyp sanalatyn boldy. Osylaısha, qala birtindep «Túrkistan» atala bastady.

Parsy tilindegi «stan» jurnaǵynyń taǵy bir maǵynasynyń «ortalyq», «elordasy» degen maǵynany bildiretini de qyzyq sáıkestik. Mysalǵa, Osmanly memleketiniń astanasy Ystanbul qalasynyń «Asıtane» degen taǵy bir aty bar. Tipti «Ystanbul» degen sózdiń ózinde de «stan» sózi  turǵan sıaqty. (Bul, býl, bol, pol, polıs — grek tilinde «qala» degen sóz.) Bizdiń «Astana» sózimizdiń túbirinde de osy «stan» jurnaǵy bar. Sondyqtan, Túrkistandy «Túrki astana» dep túsingen jón.

TÚRKİSTAN QAZAQ HANDYǴYNYŃ ASTANASY RETİNDE...

Iassy qalasynyń «Túrkistan» atalýynyń «Qazaq» ataýy, qazaqtyń ulttyq bolmysy jáne tarıhymen de tikeleı baılanysy bar. Qazaqtardyń ıslamdaný úderisin eske túsiretin bolsaq, Altyn Orda hany Ózbek hannyń kezinde Iassaýı ilimi eldiń resmı dini bolyp jarıalanǵandyǵy belgili. Devın Devıstiń «Altyn Ordanyń ıslamdanýy» atty eńbegine súıensek, osy kezde Islam dinin qabyldaǵan túrikter ózderin «ózbek» dep ataı bastady. Basqasha aıtqanda, «ózbek» ataýy «musylman» degendi bildiretin boldy.

Ábilhaıyr Shaıbanıdiń kezinde kóshpeli ózbek memleketiniń shekarasy Máýrenahrdaǵy otyryqshy eldi mekendermen túıisti. Osy jerde Iassaýıdiń Túrki órkenıeti negizinde qalyptastyrǵan dalalyq ıslam túsinigi otyryqshy Parsy mádenıeti negizinde qalyptasqan Naqshıbandı Islam túsinigimen qaqtyǵysa bastady. Basqasha aıtqanda bul — kóshpendi Túrki órkenıetimen otyryqshy Parsy órkenıetiniń teketiresi edi. Bul qaqtyǵysta Ábilhaıyr han ózinen burynǵy Ǵaznaýıler, Seljýktar, Horezmshahtar áýletteri sekildi qalalyq Parsy mádenıetin tańdady. Dalalyq túrikter turǵysynan qaraǵanda bul ózgeris olardyń Iassaýı jolynan, dálirek aıtqanda ata jolynan bas tartý degendi bildiretin. Osy pikirdi qoldaǵan Zikirıa Jandarbektiń eńbegine súıensek, Ábilhaıyrdyń sheshimine qarsy shyǵyp kóterilis bastaǵan «ózbekter» Kereı men Jánibekti han saılap qazaq bolyp bólinip shyǵyp ketti. Demek, «qazaq» degen sóz «óziniń ata jolyn saqtaǵan, syrttan kelgen jat mádenıetterdi qabyldamaǵan, óz bolmysyn qorǵap qalǵan» degen maǵynany bildiredi. Al Túrkistan qalasynyń Qazaq handyǵynyń astanasy bolýy jáne  handarynyń osy qalada jerlenýi jańa memlekettiń rýhanı negiziniń Iassaýı jolyna qurylǵandyǵynyń kórsetkishi bolsa kerek.

Qoryta aıtqanda, «Túrkistan» aty búkil Túrki jurty úshin qasıetti ataý bolyp sanalady. Bul ataýdyń jandanýy Túrki órkenıetiniń qaıta sharyqtaýynyń, Túrikterdiń birligi men yntymaǵynyń qaıta ornaıtyndyǵynyń nyshany desek artyq bolmas. Óıtkeni túrikterdiń piri, ıesi men kıesi Ázireti Sultan Qoja Ahmet osy qalada máńgilikke baıyz tapty...

Dinmuhammed ÁMETBEK, Halyqaralyq qatynastar boıynsha PhD doktory, Túrkıadaǵy «Ankara daǵdarys jáne saıası zertteý ortalyǵynyń» sarapshysy  

"Sesnabank" AQ-nyń keıbir máseleleri týraly osy jyldyń tamyz aıynda Fitch amerıkandyq reıtıńtik agenttigi esep aıyrysýlardy jarıalaǵanda belgili boldy. Osyǵan sáıkes qarjy ınstıtýtynyń ótimdi aktıvteri ekinshi toqsanda 30,3 paıyzǵa tómendedi. İle-shala resmı túrde Úkimet pen Ulttyq bank agrarlyq sektordy qosymsha qoldaý týraly birlesken málimdeme jasady. Ol boıynsha, Úkimet pen Ulttyq Bank aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshilerdi jáne búkil agrarlyq sektordy qoldaýdyń qosymsha is-sharalaryn daıyndaǵany belgili boldy. Basty maqsat — salanyń serpindi ósýine qajetti jaǵdaı jasaý, jańǵyrtýdyń qarqynyn tómendetpeý, kúrmeýi kúrdeli máselelerdi sheshý. İs-sharalardyń ishinde AÓK kásiporyndaryna túsetin boryshtyq júktemelerdi azaıtýǵa jáne olardyń boryshtyq aýyrtpalyqtaryn azaıtýǵa erekshe kóńil bólingen.

«Sesnabank» «Agrobıznes 2020» baǵdarlamasy men kásipkerlikti qoldaýǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamalardyń jobalaryn iske asyrýǵa belsendi atsalysyp kelgen. Onyń úlesi - 65%. Sol sebepten, «Sesnabank» «QazAgro» Holdıńimen birlese otyryp, berilgen valútalyq nesıeler men qaryzdardy qaıta qarjylandyrýdy jáne olardyń merzimderin uzartý máselesin qolǵa alǵany týraly aıtylǵan.

Sóıtip Úkimet pen Ulttyq Bank «Sesnabankten» 450 mlrd. teńgege aýyl sharýashylyǵy nesıeler portfelin satyp alý tetikterin pysyqtaýda. Bul bankten qaryz alýshy agroónerkásiptik sektor kásiporyndaryn qarjylyq saýyqtyrýdy qamtamasyz etýge múmkindik beredi, sondaı-aq «Sesnabanktiń» qarjylyq turaqtalyǵyn nyǵaıtady.

Eger Ádilbek Jaqsybekov Prezıdent Ákimshiliginiń basshysy bolyp qyzmet etpegende, «Sesnabank» táýekelderi kóp jáne salǵan aqsha durys qaıtpaıtyn agrarlyq sektordy esh qarjylandyrmas edi. Bizshe, atalǵan sektorǵa bank saıası bıliktiń ótinishi boıynsha barǵan tárizdi. Demek, bul oqıǵa bank sektorynda shynaı rynok áli ornamaǵanyn kórsetedi. Iaǵnı memleket eki qolyn bank sektorynyń qaltasynda tereń salyp alǵan.

Saıyp kelgende, Qazaqstanda memlekettik kapıtalızm men memlekettik kásipkerlik beleń alýda. Mundaı jaǵdaıda, Qazaqstan-2050 strategıasynyń oryndalýy óte qıyn.

Al 2018 jyldyń 8 aıynda bank sektorynyń barlyq paıdasynyń 80% alda kele jatqan 5 bank qamtamasyz etti. Olardyń paıdasy 419 mıllıard teńgeni qurady. Bul ótken jyldyń osy kezeńimen salystyrǵanda jaqsy kórsetkish. Byltyrǵy kórsetkish boıynsha - 160,3 mlrd teńge shyǵynǵa ushyraǵan bolatyn. Jalpy sońǵy 5 jylda bankterdiń tabysy 2,5 ese ósip, 249,4 mlrd teńgege jetti.

«Halyq Banki» ótken aılardyń qorytyndysy boıynsha paıda úlesi boıynsha kóshbasshy boldy - barlyq paıdanyń 43,9% bul bankke tıesili. Iaǵnı aqshalaı balamada 183,7 mlrd teńgeni qurady. Ekinshi orynda - Kaspi Bank, sektor paıdasynyń 16,1% - yn nemese 67,6 mlrd teńge. Odan keıin  RF Sberbanki 30,8 mlrd teńge kólemindegi paıdany ıelendi, bul 7,4% quraıdy.

Eń tabysty bankterdiń TOP-5 úlesine sektordyń barlyq paıdasynyń 77,1% nemese 322,6 mlrd teńge jatady. Aktıvter men kapıtalǵa qatysty bank sektorynyń rentabeldiligi tıisinshe 14,7% qurady.

Qaıyrbek ARYSTANBEKOV, Ekonomıkalyq saıasat ınstıtýtynyń dırektory, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory

Túrkıanyń Ankara qalasynda Qazaqstan-Túrkıa saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵyna qatysty otyrys ótti. Bul týraly aqparat Qazaqstan Respýblıkasynyń Túrkıadaǵy Elshiliginiń facebook paraqshasynda  (https://www.facebook.com/kzembassy) jarıalandy.

«Atameken» UKP Syrtqy saýda saıasaty Tóraǵasynyń orynbasary Nuraly Bókeıhanov bastaǵan qazaqstandyq isker top ókilderiniń Túrkıaǵa jumys sapary sheńberinde uıymdastyrylǵan shara (OSTİM) uıymdastyrylǵan ónerkásiptik aımaǵynda ótken. 

Jıynda sóz bastaǵan «OSTIM» basqarma tóraǵasy Orhan Aıdyn eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastarǵa toqtala otyryp, atalǵan uıymdastyrylǵan ónerkásiptik aımaǵynyń múmkindikteri týraly baıandady. Sondaı-aq Qazaqstandyq áriptesterimen yntymaqtastyq ornatýǵa múddeli ekenin jetkizgen ol jıynnyń tabysty ótýine tilektestigin bildirdi. Al Qazaqstannyń Túrkıadaǵy elshisi Abzal Saparbekuly bolsa, Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy baýyrlastyq qarym-qatynastarǵa erekshe nazar aýdardy. Ótken jyly eki-jaqty yntymaqtastyqtyń damýy maqsatynda atqarylǵan jumystarǵa toqtalyp, Qazaqstannyń 2018-2022 jyldarǵa arnalǵan Ulttyq ınvestısıalyq strategıasyna sáıkes, Túrkıanyń ınvestısıa tartý boıynsha basym elder arasynda oryn alǵandyǵyna basa nazar aýdardy. Elshi sonymen qatar, Qazaqstannyń ınvestısıalyq tartymdylyǵy týraly jan-jaqty baıandady. Ol atap aıtqanda, elimizdiń saıası-ekonomıkalyq turaqtylyǵy, ınvestısıalyq klımaty, sapaly ári arzan jumys kúshi, tabıǵı baılyqtar, logıstıkalyq tartymdylyǵy jáne qolaıly salyq júıesi týraly aqparat bere otyryp, elimizdiń ınvestısıalyq basymdylyq bergen sektorlar týraly sóz qozǵady. Sóz sońynda Qazaqstandaǵy biregeı ınvestısıalyq jobalar boıynsha málimet bere otyra, túrik kásipkerlerin elimizge ınvestısıa quıýǵa shaqyrdy.

«Atameken» UKP Syrtqy saýda saıasaty Tóraǵasynyń orynbasary Nuraly Bókeıhanov óz kezeginde «Atameken» palatasynyń kásipkerlerge usynǵan qyzmetteri týraly baıandaı otyryp, Qazaqstandaǵy túrik fırmalaryn tilge tıek etti. Sonymen qatar, «Atameken» palatasynyń Túrkıa palatalar jáne bırjalar odaǵymen birlese otyryp 2019 jylǵa josparlaǵan jobalary týraly aıtty. Atap aıtqanda, qazaq-túrik birlesken palatasyn qurý jobasyna basa nazar aýdardy. Jıyn Qazaqstannan kelgen isker top ókilderiniń túrik áriptesterimen ótkizgen B2B kezdesýlerimen jalǵasyn tapty. Sondaı-aq, Elshi A.Saparbekuly jáne qazaqstandyq isker top ókilderi, Ankara ónerkásiptik palatasy 1-shi uıymdastyrylǵan ónerkásiptik aımaq basqarma tóraǵasy jáne basqarma múshelerimen dóńgelek ústelde bas qosty. Atalǵan jıynda da eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestısıalyq qarym-qatynastar egjeı-tegjeıli talqylandy. «Atameken» palatasy bastaǵan sapar Túrkıanyń iri óndiristik aımaqtarynyń biri Koná qalasyna jalǵasady.

Anyqtama: 50 jyldyq tarıhy bar «OSTIM» uıymdastyrylǵan ónerkásiptik aımaǵy qaramaǵynda 17 sektorda qyzmet kórsetetin, 60 000 adamdy jumyspen qamtamasyz etetin 6 200-den astam fırma qyzmet kórsetedi.