2024 jyldyń alty aıynda Qazaqstannyń Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi gıdrometeorologıa qyzmetin jańǵyrtýǵa jáne 2 mlrd aǵash otyrǵyzýǵa baǵyttalǵan birqatar negizgi jobany júzege asyrdy. Elimizdiń kúrt kontınenttik klımaty jaǵdaıynda klımatqa boljamdardyń dáldigin arttyrý jáne qorshaǵan ortany qorǵaý úshin jańa sharalar ázirlenip, engizilýde. QR ETRM qyzmetiniń birinshi jartyjyldyqtaǵy nátıjeleri týraly – PrimeMinister.kz. saıty redaksıasynyń sholýynan oqı alasyzdar.

Ekologıany qadaǵalaý jáne gıdrometeorologıa qyzmetin damytý

Bıylǵy birinshi jartyjyldyqta Ekologıa mınıstrligi 489 ekologıalyq tekserý júrgizdi. 1331 ekologıa zańnamasyn buzýshylyq anyqtalyp, 860 uıǵarym jasaldy. Nátıjesinde 40 mlrd teńgeden astam somaǵa 1022 ákimshilik aıyppul salyndy, onyń ishinde 13,3 mlrd teńgege 884 aıyppul óndirildi.

Ákimdiktermen jáne jurtshylyqpen birlesip óńirlerdiń ekologıa problemalaryn keshendi túrde sheshý boıynsha 532 is-sharany qamtıtyn 18 jol kartasy ázirlendi, onyń ishinde 164-in bıyl iske asyrý josparlanýda. 

Halyqaralyq jasyl tehnologıalar men ınvestısıalyq jobalar ortalyǵy jyl basynan beri qol jetimdi eń jaqsy tehnıkanyń úsh anyqtamalyǵyn jasap jatyr.

Aýa raıy boljamdary men gıdrologıa derekteriniń dáldigin qamtamasyz etý úshin qosymsha 114 meteorologıa stansasyn, 167 agrometeorologıa beketin, 139 gıdrologıa beketin jáne 143 ekologıa beketin ashý qajet.

Osyǵan baılanysty Ekologıa mınıstrligi Qazaqstannyń Ulttyq gıdrometeorologıa qyzmetin damytýdyń jáne jańǵyrtýdyń 2025-2030 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasyn ázirledi. Sondaı-aq bıyl «Qazaqstan Respýblıkasynyń Sý resýrstaryn basqarý júıesin damytýdyń 2025-2030 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy» sheńberinde ashý josparlanyp otyrǵan gıdrologıa beketteriniń tizbesi qaıta qaraldy.

2030 jylǵa deıin monıtorıńpen qamtylmaǵan elimizdegi jazyq aýmaqtaǵy ózenderdiń sý tasqyny qaýpi bar ýchaskelerinde 42 jańa gıdrologıa beketin salý josparlanýda. Bul beketter Qostanaı, Batys Qazaqstan, Aqtóbe, Atyraý, Aqmola, Qaraǵandy oblystarynda, Ulytaý óńirinde, sondaı-aq Qytaımen jáne Reseımen transshekaralyq ózenderde ornalasatyn bolady. 

Klımatqa qatysty saıasat jáne strategıaly maqsattar 

Qazaqstan klımattyń ózgerýine qarsy jahandyq kúreske beıildiligin rastaı otyryp, óziniń ekologıaǵa qatysty mindettemelerin belsendi túrde nyǵaıtýdy jalǵastyrýda. 

Klımattyń ózgerýi týraly negizdemelik Konvensıa jáne Parıj kelisimi boıynsha mindettemelerdi oryndaý sheńberinde Qazaqstan parnıkti gazdar qaldyqtaryn 2030 jylǵa qaraı 1990 jylǵy deńgeıden 15%-ǵa qysqartýǵa nıetti.

Dýbaıda ótken COP-28 konferensıasynda Qazaqstan metan boıynsha Jahandyq mindettemege qosylyp, munaı-gaz, kómir jáne aýyl sharýashylyǵy sektorlaryndaǵy jeti jobany ázirleý jáne ózektendirý úshin shamamen $2 mln tartty. Sondaı-aq osy salalardaǵy Metan qaldyqtaryn azaıtý jónindegi ulttyq baǵdarlama ázirlenýde.

Qazaqstannyń Orman kodeksine túzetýler jobasy orman qory men bos jerlerde kómirtekti ofset jobalaryn iske asyrýdy kózdeıdi. Atalǵan jobalar jańadan orman otyrǵyzýǵa jáne tozǵan jerlerdi qalpyna keltirýge baǵyttalǵan, bul 2 mlrd aǵash otyrǵyzý maqsatyna jetýge kómektesedi.

2024 jyl SHYU-daǵy Ekologıa jyly bolyp jarıalandy. Bıylǵy mamyr aıynda Astanada SHYU sheńberinde qorshaǵan ortany qorǵaý boıynsha besinshi keńes ótti, onda alty negizgi qujat bekitildi.

Ónerkásiptik jáne komýnaldyq qaldyqtar

2024 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda ónerkásiptegi qaldyqtardy qaıta óńdeý úlesi 20%-dy, al komýnaldyq qaldyqtar úlesi – 22,5%-dy qurady. Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha turmystyq qatty qaldyqtardy (TQQ) qaıta óńdeýge arnalǵan zaýyttar salý boıynsha 232 mlrd teńgege 94 joba maquldandy, onyń ishinde 136 mlrd teńgeden astam somaǵa 22 joba aldyn ala maquldandy. Bul sharalar qaıta óńdeý kólemin jylyna 1,2 mln tonnaǵa arttyrady dep kútilýde.

Elimizde 3 016 polıgon bar, onyń 21%-y talaptarǵa sáıkes keledi. Jaǵdaıdy jaqsartý úshin qoldanystaǵy TQQ polıgondaryna qoıylatyn talaptardy ońaılatý tetigi bekitildi, zańdastyrýǵa jatatyn polıgondarǵa qoıylatyn krıterııler men eń tómengi talaptar belgilendi.

Qoqys shyǵarýshy uıymdardy GPS-trekerler júıesine qosý boıynsha jumys jalǵasýda, bul qoqys shyǵarýǵa monıtorıń jasaý men qadaǵalaýdy jaqsartýǵa yqpal etedi. 2024 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda ǵaryshtyq monıtorıń aımaǵy ruqsat etilmegen polıgondardy anyqtaý jáne joıý úshin jeti eldi mekenge keńeıtildi. «E-qurylys» aqparattyq júıesinde qurylys qaldyqtaryn qadaǵalaý tetigi engizildi, bul qurylys qaldyqtaryn tıimdi basqarýǵa jáne olardy zańsyz ornalastyrýdyń aldyn alýǵa múmkindik beredi.

Orman melıorasıasy boıynsha aýqymdy jumys

Memleket basshysynyń 2 mlrd aǵash otyrǵyzý jónindegi tapsyrmasyna sáıkes oblys ákimdikteri Ekologıa mınıstrligimen birlesip keshendi jospar ázirledi. 2021 jyldan 2023 jylǵa deıin Qazaqstanda 840 mıllıonǵa jýyq aǵash pen butalar otyrǵyzyldy, bul josparlanǵan kólemniń 83%-yn quraıdy.

Aral teńizi óńirindegi ekologıa jaǵdaıyn jaqsartý sheńberinde teńizdiń qurǵaǵan tabanynda orman melıorasıasy boıynsha jumys jalǵasýda. 2025 jylǵa deıin 1 mln gektardan astam aýmaqta jumys júrgizý kózdelgen, al 2024 jylǵa 275 myń gektarǵa jumys josparlanyp otyr.

Sonymen qatar eldi mekender aýmaǵynda 15 mln túp aǵash otyrǵyzý jumysy júrgizilýde, 2021-2025 jyldar aralyǵynda jyl saıyn 3 mln aǵash otyrǵyzý josparlanǵan.

Prezıdenttiń bastamasymen osy jyldyń naýryz aıynan bastap «Taza Qazaqstan» aksıasy bastaldy, onyń ishinde aýmaqtardy tazalaý, jasyl jelekterdi otyrǵyzý jáne stıhıalyq qoqystardy joıý boıynsha aksıalar bar. Aksıaǵa 800 myńnan astam adam qatysyp, 165 myń tonnaǵa jýyq qoqys jınaldy. 326 myńnan astam jasyl jelek otyrǵyzyldy.

«Búkilqazaqstandyq orman otyrǵyzý kúni» aksıasy aıasynda 203 myńǵa jýyq tal egildi.

2023-2027 jyldarǵa respýblıkanyń orman sharýashylyǵyn materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etýge 68 mlrd teńgeden astam qarjy qarastyrylǵan. Bul turǵyda 303 birlik arnaıy tehnıka jáne 655 birlik qosymsha órtke qarsy jabdyq satyp alyndy.

Qorshaǵan ortany qorǵaý jáne bıoalýantúrlilik salasyndaǵy jańa zańnamalyq bastamalar men jobalar

Ekologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi múddeli memlekettik organdarmen birlesip, Qazaqstannyń ekologıa mádenıetin damytýdyń 2024-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynyń jobasyn ázirledi. Tujyrymdamany iske asyrý boıynsha is-qımyl josparynyń jobasy ázirlendi, qujat Ashyq NQA portalynda ornalastyryldy.

Parlament Májilisiniń depýtattarymen birlesip ańshylyq sharýashylyǵy salasyndaǵy zańnamalyq bazany jaqsartýǵa baǵyttalǵan zań jobasy ázirlendi. Zań ań-qus ósirýdi yntalandyrýdy, sheteldik týrızmdi damytýdy jáne janýarlar dúnıesin qorǵaý tetikterin nyǵaıtýdy kózdeıdi.

Orman órtin sóndirý stansalary qyzmetkerleriniń qaýipsizdigin arttyrý maqsatynda Qazaqstan Úkimetiniń qaýlysyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi, olar densaýlyǵy men ómirine tóner qaýip-qaterge baılanysty jumysyna laýazymdyq jalaqynyń 100% mólsherinde qosymsha aqy belgileıdi.

Mınıstrlik BUUDB-men birlesip bıoalýantúrlilikti saqtaý salasyndaǵy ulttyq basymdyqtar men mindetterdi qaıta qaraý boıynsha jumys júrgizýde. 2025-2035 jyldarǵa arnalǵan bıoalýantúrlilikti saqtaý jáne ornyqty paıdalaný tujyrymdamasynyń jobasy ázirlenýde.

Bıyl Qazaqstan Respýblıkasynyń Ekologıalyq kodeksine memlekettik ekologıa saraptamasyn júrgizý merzimin qysqartýdy, qoǵamdyq tyńdaýlar rásimin jetildirýdi jáne qurylys-montajdaý jumystaryna jáne paıdalanýǵa ekologıa ruqsatyn jeke alýdy qosa alǵanda, ózgerister engizildi.

Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıteti men Praga haıýanattar baǵy arasyndaǵy memorandým aıasynda 2024 jylǵy 4 maýsymda «Altyn Dala» memlekettik tabıǵı rezervatyna 7 Prjevalskıı jylqysy (Kerqulan, Kertaǵy) qaıta jersindirildi. 2029 jylǵa deıin barlyǵy 40 jabaıy janýardy ákelý josparlanýda.

«Qazaqstan Respýblıkasynda jolbarysty reıntrodýksıalaý baǵdarlamasyn» iske asyrý jalǵasýda. 2018-2023 jyldar aralyǵynda İle-Balqash MTR-ǵa 205 Buhar buǵysy men 60 qulan ákelindi. Qazirgi ýaqytta jabaıy janýarlardyń sanyn kóbeıtý boıynsha bıotehnıkalyq is-sharalar júrgizilýde. 

Jastar. Olar búgin tek jastyq shaqtyń emes, erteńgi eldiń shynaıy bet-beınesin aıqyndaıtyn býyn. Qazaqstanda 14 pen 35 jas aralyǵyndaǵy jastar sany 6 mıllıonǵa jýyq. Halyqtyń úshten biri. Demek, bolashaqtyń úshten biri. Bulaı bolǵan soń, memleket te qarap otyrmaıdy. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jastar máselesine kelgende núkteli emes, lepti sóılemmen sóıleıdi. 2023 jyly jastar saıasaty týraly zańǵa eleýli ózgerister engizildi. Endi «jastar» degen uǵym 35 jasqa deıingi azamattardy qamtıdy. Bul – bir ǵana anyqtama emes, úlken múmkindik.

Buryn «Jastar praktıkasy» sıaqty baǵdarlamalarǵa 29-dan asqandar qatysa almaıtyn. Endi jol ashyq. «Dıplommen – aýylǵa!», «Serpin», «Jasyl el»... bári 35-ke deıin. Tipti «Alǵashqy jumys orny» men «Jastar praktıkasynyń» merzimi de uzartyldy. Jalaqy kólemi artty. Al jas kásipkerlerge 2,5% jeńildetilgen nesıe berildi. 5,6 myń jobaǵa 26 mıllıard teńge bólindi. Bul – bos uran emes, naqty is.

Jastardy damytý úshin zań ǵana emes, tetik kerek. Sol tetik – naqty joba, belsendi uıym. Prezıdent janyndaǵy Jastar saıasaty keńesi osyǵan jaýapty. Keńes 2023–2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdama qabyldady. NEET sanatyndaǵy jastarǵa arnalǵan «Zhas Project» jobasy osynyń bir parasy. 280 grant bólindi. Buǵan deıin beıtarap turǵan jastar endi belsendilikke bet burdy.

Elimizdiń ár oblysy men qalasynda jastar resýrstyq ortalyqtary jumys isteıdi. NEET jastarmen jeke aınalysatyn bólimder ashyldy. Jármeńke, baǵdar, oqytý. Nátıje de bar. 2023 jyldyń alǵashqy toqsanynda jastar arasyndaǵy jumyssyzdyq 4,1%-ǵa, al NEET úlesi 7,9%-ǵa deıin tómendedi. Birden bolmasa da, beti beri qaraǵan kórsetkish.

Jastar – tek qoldaýǵa muqtaj ǵana emes. Olar ózderi de qol ushyn soza alady. Qazir elimizde «Jastar – el tiregi», «Qazaqstan stýdentter alánsy», «Ulttyq volonterlik jeli» syndy uıymdar belsendi. 2024 jyly yntymaqtastyqty kúsheıtý úshin jol kartasy qabyldandy. «Daryn» syılyǵy, «Táýelsizdik urpaqtary» granttary tabystaldy. Bul – marapat emes, motıvasıa.

Volonterlik qozǵalys – qazirgi jastardyń aınasy. 2020 jyl Volonter jyly boldy. 500 myń adam tartyldy. Pandemıa, tasqyn, qıyndyq – qaı kezde de jastar alda júrdi. 2024 jyly TMD keńistiginde Volonterlik qozǵalys jyly dep belgilendi. Qazaqstan – kóshbasshy. BUU 2026 jyldy Halyqaralyq volonterler jyly dep jarıalady. Bastamashy – Qazaqstan.

Búgingi býyn – Gen Z. Aqparattyq qoǵamda ósti. Aqıqat pen feıkti ajyrata alady. Olar saıasatqa beıjaı emes. 2022 jylǵy referendým, 2023 jylǵy saılaý – sonyń dáleli. Qoǵamdyq naýqandarǵa ún qosyp júrgen de solar. #EcoJer, #MenińDaýysym – jáı ǵana heshteg emes, azamattyq pozısıa.

Eýropa elderi jastardy sheshim qabyldaý prosesine tartýǵa tyrysyp jatyr. Biri daýys berý jasyn 16-ǵa deıin túsirdi. Biri Jastar parlamentin quryp qoıdy. Eýropalyq Solidarity Corps baǵdarlamasy jastardy volonterlikke jumyldyrady. Shvesıada bastalǵan Fridays for Future qozǵalysy jahandyq deńgeıge shyqty. Sebebi jastar únsiz emes.

Al biz she? Biz de únsiz emespiz. Biraq áli de jastar «tájirıbesi joq» degen jeleýmen keıbir prosesterden shettetilip jatady. Toqaev osyny da aıtty. «Jastarǵa arnalǵan saıasattan jastarmen birge jasalatyn saıasatqa kóshý qajet» dedi. Iaǵnı, obekt emes, sýbekt bolý kerek. Quptarlyq tujyrym.

«Jasyl el» jobasy 2023 jyly 35 myń jasty jumyspen qamtydy. «Jol tap», «Jumys tap» bastamalary júzege asty. Memlekettik qyzmette júrgen jastar úshin «Jas Ánes sýılyǵy» syılyǵy tabystaldy. Bul – jarqyraǵan better ǵana. Al tereńirekte ǵylym men kásipte, sport pen ónerde de qazaq jastary top jaryp júr.

Áıtse de, sheshimin kútken túıtkil bar. Baspanasyz júrgen jastar kóp. Statısıka: ár tórtinshi jas – jaldamaly páterde, jartysynan kóbi – ata-anasynyń úıinde. Tek 18%-nyń ǵana jeke baspanasy bar. Osyny eskergen memleket «Almaty jastary», «Elorda jastary» baǵdarlamalaryn keńeıtpek. Buǵan deıin úsh qalada 7 myńnan astam páter berildi. Bul – úmit.

Búginde aımaq jastarynyń máselesi de erekshe nazarda. Aýyldyq jerlerde jastardyń bos ýaqytyn tıimdi ótkizýge arnalǵan ınfraqurylym kemshin. Mádenıet úıleri men sport alańdary jetispeıdi. Kitaphana, İT synyp, jas kásipkerlikke arnalǵan habtar – bári qalada ǵana shoǵyrlanǵan. Osyny eskergen Úkimet bıyldan bastap aýyl jastaryna arnalǵan arnaıy keshendi jospar ázirlep otyr. Bul – aımaq pen ortalyq arasyndaǵy alshaqtyqty joıýdyń alǵy qadamy.

Sondaı-aq erekshe qajettilikteri bar jastar da nazardan tys qalmaýy tıis. Olar úshin kedergisiz bilim alý, qoljetimdi orta, ınklúzıvti jumys oryndary aýadaı qajet. 2024 jyly alǵash ret erekshe jandarǵa arnalǵan jastar forýmyn uıymdastyrý kózdelip otyr. Bul – tek nıet emes, naqty iske aınalýy tıis qadam.

Qoryta aıtqanda, jastar – eldiń bolashaǵy emes, búgininiń de belsendi tiregi. Qazir olarmen jumys isteýdiń emes, olarmen birge jumys isteýdiń ýaqyty keldi. Sebebi olar – statısıka emes, strategıalyq resýrs. Eger durys baǵyt berilse, olar ózgeristiń avtory ǵana emes, ózegine aınalady.