Qazaqstanda otbasylyq turmystyq zorlyq-zombylyq týraly zań kúshine endi

Prezıdent Qasym-Jomarat Toqaevtyń balalar men áıelderge ozbyrlyq  kórsetýge qatysty jazany qatańdatý týraly qol qoıǵan zańy aǵymdaǵy jyldyń 16-maýsymynan bastap kúshine endi.  Qujatqa memleket basshysy 15-sáýirde qol qoıǵan. Bul óz kezeginde qoǵamda qyzý talqyǵa túsip, áli kúnge deıin shýy basylmaı kele  jatqan daýly másele.

Áıelder men balalarǵa zorlyq-zombylyq kórsetýshi jýan judyryqtylardyń jazasyn qatańdatý týraly Zań kúshine endi, aldaǵy ýaqytta ne ózgeredi? Endigi jerde názik jandylardyń qaýipsizdigine kepildik bola ma? Memlekettiń kez kelgen otbasynyń tirligine aralasyp, balalardyń tárbıesine aralasýǵa, tipti qorlyq kórgen balalardy ata-analarynan aıyryp alýǵa quqyǵy bar ma? Jańa Zań elimizdegi zorlyq-zombylyqqa  dýshar bolýshy názik jandylardyń qataryn azaıta ala ma? 

«Saltanat zańy»

Elimizde ár jyldary otbasynda zorlyq-zombylyq kóretin názik jandylardyń qatary kóbeımese, azaıǵan emes. Olardy qorǵaýdy kózdegen Zań jobasy bes jyl buryn ázirlengenimen, osy ýaqytqa deıin óz kúshine enbeı kelgen. Atalǵan Zań jobasy parlament ǵımaratyna eki ret «bas suǵyp», bes jyl boıy talqylanyp, aǵymdaǵy jyldyń 15-sáýirinde eks-mınıstr Qýandyq Bıshimbaev óziniń azamattyq nekedegi áıeli Saltanat Núkenovany qatygezdikpen óltirgennen keıingi atyshýly sot prosesinen soń qabyldandy. Sondyqtan bul qujat halyq arasynda  «Saltanat zańy» dep atalyp ketti.

Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qarsy qol qoıǵan Zańy shyn máninde uzaq ýaqyt talqyǵa túsken qujat. 2020 jyly ol Parlamenttiń tómengi palatasynda bolyp, depýtattardyń qaraýyna usynylǵan. Alaıda, 2021 jyly ony  jaqtaýshylar men  qarsylastarynyń  arasyndaǵy qyzý pikirtalas shıelenisinen  soń zań jobasy Májilisten keri qaıtaryldy.

Zańdy jaqtaýshylar men qarsylastar

Osydan keıin birneshe jyl boıy atalǵan, zańdy qabyldaý turǵysyndaǵy másele BAQ betterinde aragidik qylań berip otyrdy. Biraq eki jaqtyń teketiresi tolastaǵan joq, árkim óz  ustanymdaryn dáleldep baqty.

Máselen, zańnyń qabyldanýyn jaqtaýshylar otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqqa qatysty qylmystyq kodekstiń birqatar baptaryn mysalǵa alyp, kóptegen áıelder men balalardyń otbasyndaǵy ozbyrlyq saldarynan japa shegip, qorǵansyzdyqtyń kúıin keship otyrǵandaryn alǵa tartýda.  Olardyń bul oraıdaǵy  negizgi «kóziri» - statısıka bolatyn.

Máselen, 2022 jyly sol kezderi Májilis depýtaty bolǵan, búginde Qazaqstandaǵy balalardyń quqyǵy boıynsha ýákiletti ókili Dınara Zákıeva tómendegideı málimetterdi alǵa tartqan edi: 2021 jyly otbasylyq ozbyrlyq boıynsha 1022 qylmystyq is tirkelip, 53 myń ákimshilik quqyq buzýshylyq oryn alǵan.  2023 jyldyń maýsym aıynda Memleket basshysy Q.K.Toqaevtyń ózi otbasylyq-turmystyq saladaǵy ozbyrlyq  deńgeıiniń artyp otyrǵandyǵyn erekshe atap ótken-di.

«Keıingi eki jarym jyldyń bederinde «úı agresorlary» tarapynan 300-deı ólim oqıǵasy oryn aldy. Denege aýyr jaraqat salýdyń 878, densaýlyqqa ortasha zıan keltirýdiń 808 oqıǵasy tirkeldi. 37 myń azamat ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy», - dedi ol  óziniń bir sózinde.

Al zańdy qabyldaýǵa qarsylyq bildirýshiler (arasynda «Qazaqstan ata-analarynyń odaǵy» qoǵamdyq birlestiginiń ókilderi bar) men birqatar zańgerler óz dálelderin  usynyp baqty.

Qarsy jaqtyń pikirlerinshe, bul qujatta  zańdylyq turǵysynan alǵanda birqatar kemshilikter men shıkilikter bar sekildi. Máselen, turmystary jaqsy otbasylardyń ózinen  ákesi quıryqtan bir tartqany úshin, olarǵa túrli mindetterdi júktegeni úshin-   (psıhologıalyq qysym), tipti qaltalarynda azyn-aýlaq shyǵyndarǵa jumsalatyn qarjynyń  jetispeýshiligi úshin - (ekonomıkalyq qysym) balany birden aıyryp  alýǵa bola ma? Bulardyń paıymdary osyndaı.

Jurtshylyq arasynda atalǵan zań qanshalyqty qajet degen saýalǵa áli kúnge deıin daý-damaı oryn alýda. Bul rette ony jaqtaýshylar men qarsylastar tarapynan túrli argýmentter aıtyldy, áli de aıtylýda. Joǵarǵy jaqtaǵy memlekettik saladaǵy  laýazymdy sheneýnikter qazaqstandyqtardyń otbasylyq ómirlerine eshkim aralaspaıdy, balalaryn da tartyp alýǵa nıetteriniń joq ekendigin túsindirip baǵýda.

Ata-ana qandaı jaǵdaıda ata-ana quqyǵynan aıyrylady?

 «Búgingi qoldanystaǵy «Neke jáne otbasy týraly» zańda otbasynda qylmystyq  quqyq buzýshylyq baıqalǵanda ata-ana quqyǵynan aıyrý týraly norma bar. Biraq biz jappaı bárin birdeı ata-ana quqyǵynan aıyrýdyń mánisin kórmeı otyrmyz. Mundaı jaǵdaı el tarıhynda bolǵan emes. Jýyrda ǵana Prezıdentimiz qol qoıǵan atalǵan zań kúshine engen soń da bári birdeı  jappaı ata-ana quqyǵynan aırylady  deýge negiz joq. Bul meniń jeke pikirim», -  degen oıyn bildiripti Senat spıkeri Máýlen Áshimbaev. 

Senat spıkeri jańa zańda bıliktiń qazaqstandyqtardyń balalaryn tartyp alatyn normanyń qarastyrylmaǵandyǵyn da aıtyp ótti.

«Bul durys túsinik emes, biz kópshilikke, qoǵamǵa atalǵan zańnyń ata-analyq quqyqtan aıyrýǵa baǵyttalmaǵandyǵyn túsindirýge tıispiz. Ol tek áıelderdi qorǵaýǵa, názik jandylardyń quqyǵy men qaýipsizdigin saqtaýǵa arnalǵan», - deıdi Máýlen Áshimbaev. Spıkerdiń bul pikirine Qazaqstannyń  adam quqyǵy jónindegi  ýákiletti  ókili Artýr Lastaev ta qoldaý bildirýde.

Jaǵdaı jaqsarsa ıgi edi...

Balanyń baǵyn taıdyryp, áıeldiń saǵyn syndyratyn osyndaı keleńsiz jaıttar aırandaı uıyp otyrǵan bútindeı bir otbasynyń taǵdyryn tas-talqan etip, kóp jandardy azap pen  tálkekke salady. Quzyrly organ ókilderi turmystyq zorlyq-zombylyq ishimdik, múlikti bólise almaý, qyzǵanysh syndy sebepterge baılanysty órbıtindigin alǵa tartady. Sonymen qatar, erli-zaıyptylar arasyndaǵy kıkiljińniń úshinshi jaqtyń ot tastap otyrýynan da ýshyǵa túsetindigi anyqtalǵan. Sońynda otbasyndaǵy aýyr moraldik-psıhologıalyq, fızıkalyq, ekonomıkalyq jáne seksýaldyq ozbyrlyqtardan zardap shegetin názik jandylar men balalar eken.

BUU-y Qazaqstanda jyl saıyn 500-deı áıel uryp-soǵý men zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolatyndyǵyn anyqtapty. Bul tarapta arnaıy zertteý jumysy da júrgizilgen. Saraptama nátıjesi kórsetkendeı, aýyr qylmystardyń 30-40 paıyzy «otbasy, oshaq qasynda» oryn alady. Muny  atalǵan halyqaralyq uıymnyń ókilderi  rastap  otyr.  

Qoǵamdyq sana ózgermeıinshe, zorlyq-zombylyq azaımaıdy

 Naqty aıtsaq, meıli áıel, meıli er azamat nemese bala bolsyn, adam quqyqtarynyń aıaqqa taptalmaýy asa mańyzdy. Qysym kórgen, taıaq jegen, qorlyq kórgen názik jandylar  men balalardyń máselesi úıdegi zorlyq-zombylyq toqtaǵanda ǵana sheshiledi. Ol úshin qoǵamdyq sana ózgerýi kerek. Azamattardyń tanym-túsinigine qozǵaý salý qajet. Olardyń otbasyna, jaryna jáne balalaryna degen mahabbattaryn sózben ǵana emes kúndelikti ómirde ózderiniń is-árektterimen, qamqorlyqtarymen dáleldep ómir súrýge qalyptastyrý qajet. Otbasynyń tiregi, otaǵasy ózderi ekenin úlken jaýapkershilikpen sezindirý kerek.  Osyǵan oraı Qazaqstanda otbasy ınstıtýtynyń bedelin arttyrý baǵytynda júıeli jumystar júrgizilýde. Bul jumystar aldaǵy ýaqytta óz nátıjesin bereri anyq. Al jańa zań áıelder men balalardyń quqyǵyn qorǵaı ala ma? Kóp kókeıindegi túıtkildi saýal osy...

Byltyrdan beri elimizdiń aqparattyq keńistiginde Germanıanyń AES-nan bas tartqany týraly aıtylyp ta, jazylyp ta júr. 2023 jyly sońǵy úsh AES jabylǵany ras. Alaıda onyń shynaıy sebebine kelgende alyp-qashpa pikir taraýda. Eń keń taraǵan nusqa 2011 jyly Fýkýsımadaǵy jarylys áser etti degen pikir. Shyndyǵyna kelgende máseleniń sebebi budan da tereńde jatyr. German úkimetiniń mundaı sheshim qabyldaýyna qoǵamdyq pikir áser etti me, álde belgili bir saıası toptardyń lobıstik áreketi me?

 Jalpyulttyq pikir deýge kelmeıdi

2023 jyly sáýirde Germanıa bıligi eldegi sońǵy úsh AES-ti japty. Olar Bavarıadaǵy  Isar 2, Baden-Vúrtembergtegi Neckarwestheim 2 jáne Tómengi Saksonıadaǵy Emsland atom elektr stansıalary. Bılik sońǵy úsh AES-i 2022 jyly jeltoqsanda jabýdy josparlaǵan. Alaıda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵys bastalyp ony keıinge shegerýge týra keldi. Byltyr Germanıanyń vıse-kansleri, ári ekonomıka jáne klımat máseleleri boıynsha mınıstri R. Habek Germanıanyń atom energıasynan bas tartýy túpkilikti sheshim ekenin málimdegen bolatyn.

GFR Qorshaǵan ortany qorǵaý jáne ıadrolyq qaýipsizdik mınıstri Sh. Lemke atom energetıkasynan bas tartý Germanıany áldeqaıda qaýipsiz etetinine senimdi. Al «Jasyldar» partıanyń teń tóraǵasy R. Lang tvıtterde ıadrolyq energetıkadan shyǵý «jańartylatyn energıa kózderi dáýirine túpkilikti kirý» degendi bildiredi dep málimdedi.

Degenmen Germanıadaǵy atom elektr stansıalarynan bas tartýǵa qoǵamdyq, jalpyulttyq pikir áser etti deýge kelmeıdi. Mysaly, sońǵy úsh AES jabylǵan tusta DPA aqparattyq agenttiginiń tapsyrysy boıynsha YouGov ınstıtýty saýalnama júrgizgen. Saýalnamaǵa qatysqandardyń 33% atom energetıkasynan bas tartpaýdy qoldaǵan. Al 32% belgili bir ýaqyttan keıin jabylsyn degen. Tek 26% respondent qana túbegeıli jabýdy durys dep eseptegen.

Parlamenttegi partıa elektoraty arasynda da pikir birkelki emes. «Jasyldardyń» 56%, sosıal-demokrattardyń 31%, erkin demokrattardyń 12% ǵana AES-i jabýdy qoldaǵan. Solshyldardyń 37%, hrıstıandyq partıalardyń 16%, «Germanıaǵa balama» partıasynyń 6% ǵana osy pikirde. Mundaı qarama-qaıshylyq jalpyulttyq pikir men belgili bir saıası toptardyń lobbıi arasyndaǵy teketiresten týyndap otyr. Atap aıtqanda «jasyldardyń» yqpaly basym.  

«Jasyldar» qalaı kúsheıdi?

 GFR parlamenttik respýblıka. Sondyqtan saıası júıede parlamenttiń yqpaly basym. Memlekettiń ishki jáne syrtqy saıasaty qaı baǵytta damıtyny bıleýshi jáne bılik partıalarynyń ıdeologıalyq platformasyna, kúsh balansyna táýeldi. Saılaýda basymdyqqa ıe partıalar úkimetti jasaqtaıdy. Qazirgi quramy 2021 jyldan beri jumys isteıdi.

GFR-ń Federatıvti Úkimeti «Germanıanyń sosıal-demokratıalyq partıasy», «Jasyldar» jáne «Erkin demokrattar» partıalary múshelerinen qurylǵan. Bıleýshi partıa ekeý – sosıal-demokrattar men jasyldar. Sondyqtan kansler qyzmetin Olaf Shols (sosıal-demokrat), al vıse-kanslerlikti  Robert Habek (jasyldar) júzege asyrady. Úkimettiń quramy jaıly tolyǵyraq tómendegi kestede kórsetilgen. Kesteden úkimet quramynda kanslerdi qosa alǵanda 8 sosıal-demokrat, vıse-kanslerdi qosqanda 5 jasyldar jáne 4 erkin demokrattar bar ekenin kóremiz. AES-ke qarsylardyń basym kópshiligi jasyldar partıasynyń ókilderi. 

Ótken ǵasyrdyń 90 jyldarynan beri sosıal-demokrattar men jasyldar alánsy áreket etýde. Jasyldar bir mezette mundaı saıası yqpalǵa jetpedi. Olardyń basty qoldaýshylary atom energetıkasyna qarsy áleýmettik toptar 1960-70 jyldary paıda boldy. 1986 jylǵy Chernobyldegi jarylystan keıin jasyldar saıası kúshke aınala bastady. Sóıtip 90 jyldary sosıal-demokrattarmen aláns quryp, AES-n bas tartý ıdeıasyn usynǵan bolatyn. Alaıda bıleýshi partıalar men AES ınvesortorlary arasynda teketires bolyp, olardy jabý uzaqqa sozyldy. Degenmen arada kompromıss bolyp, stansıalardy birtindep jabý týraly toqtamǵa keldi. Biraq bul Germanıanyń atom energetıkasynan túbegeıli bas tartty degen sóz emes. Sondaı-aq AES-nan bas tartý jalpyulttyq pikir dep te aıta almaımyz. Bolashaqta Germanıa AES-ke qaıta oralýy múmkin. 

Perdehan SHÁMSHIEV,  sarapshy

Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul jolaǵy Joldaýynda ulttyq qordyń aqshasy sheteldik qarjy ınstıtýttarǵa qyzmet etpeý kerektigin aıtty.  Sarapshylar Joldaýdyń osy tusyn túrlishe tápsirlep jatyr.
Parlament palatalarynyń birlesken otyrysynan shyqqan boıda BAQ ókilderine suhbat bergen Májilis depýtaty Elnur Beısenbaev Memleket basshysy «Ulttyq qor sheteldiń qarjy ınstıtýttaryna qyzmet etpeý kerek» degen sózi arqyly  syrtqy qaryzdar máselesin meńzedi degendi aıtty.

«Bul jerde syrtqy qaryzdy Ulttyq qordyń esebinen jaýyp jatyrmyz degen túsinik qalyptaspaý kerek. Syrtqy qaryzdarǵa qyzmet kórsetý shyǵyndary týraly aıtylyp otyr dep oılaımyn. Shynymen de Ulttyq qor qarajatynyń ondaı maqsattarǵa jumsalyp jatqany týraly faktiler bar», - dedi depýtat. 

Al Ekonomıkalyq saıasat ınstıtýtynyń dırektory Qaıyrbek Arystanbekov áńgime Ulttyq qor aqshasyna satyp alynǵan qundy qaǵazdar týrasynda bolyp otyr dep esepteıdi.
«Búgingi tańda Ulttyq qor qarajatynyń bir bóligi sheteldik kompanıalardyń qundy qaǵazdaryna, aksıalar men oblıgasıalarǵa, derıvatıvterge salynǵan. Onyń paıyzy tómen. Iaǵnı,  Ulttyq qor aqshasyna qaı kompanıanyń aksıasyn satyp alsaq, solardy baıytyp otyrmyz deýge bolady. Prezıdent sheteldik qarjy ınstıtýttaryna qyzmet etpeýi kerek degende osyny meńzese kerek», - deıdi ekonomıs.
Sarapshynyń deregin Ulttyq banktiń resmı málimetteri de rastap tur deýge bolady. Jalpy Ulttyq qorda saqtaýly tur delinetin qarjynyń 10 mlrd AQSH dollarynan astam bóligi turaqtandyrý portfelderine salynǵan. Aktıvtiń bul túrin josparda joq shyǵyndar paıda bolǵan kezde tez sheship alyp,  respýblıka búdjeti arqyly ekonomıkaǵa baǵyttaýǵa arnalǵan. Atalǵan qarajat ýaqyt synynan tolyq ótken, senimdi qundy qaǵazdarǵa ǵana salynady. Biraq, Qaıyrbek Arystanbekov aıtqandaı, syıaqy paıyzy tómen bolýy múmkin. Ulttyq bank pen Qarjy mınıstrligi bul jerde qundy qaǵazdyń ınvestısıalyq tabysynan góri senimdiligine basymdyq berip otyr deýge keledi. 
Bul aktıvti qajet kezinde jyldam sheship alýǵa bolatynyn 2019 jylǵy koronavırýs pandemıasy kórsetken bolatyn. İndet kezeńindegi daǵdarysqa qarsy sharalardy qarjylandyrý úshin Ulttyq qordan 6 trln teńge bólingen edi.

Ulttyq qorǵa tıesili aqshanyń taǵy bir bóligi jınaqtaýshy portfelde saqtaýly. Onyń ózi eki arnaǵa baǵyttalǵan. Naqty aıtsaq, damyǵan jáne damýshy elderdiń baǵaly qaǵazdaryna, korporatıvtik oblıgasıalaryna, damyǵan elderde tirkelgen kompanıalardyń aksıalary men altyn portfeline salynǵan.
Ulttyq bank bıyl naýryz aıynda jarıalaǵan málimetke sensek, Ulttyq qordyń jınaqtaýshy portfeliniń 29%-i damyǵan memleketterdegi oblıgasıalarda, 21%-i damýshy elderdiń oblıgasıalarynda, 30%-i damyǵan elderdegi kompanıalardyń aksıalarynda, 10%-i korporatıvtik oblıgasıalarda, 5%-i balama quraldarda jatyr.
Damyǵan elderdegi oblıgasıalar týraly aıtsaq, Ulttyq qor aqshasynyń 62,5%-i AQSH-tyń, 12,5%-y Eýroodaqtyń, 10%-y Ulybrıtanıanyń, 5%-y Japonıanyń, 5%-y Aýstralıanyń, 5%-y Kanadanyń memlekettik baǵaly qaǵazdarynda shoǵyrlanǵan.
Al Ulttyq qor qarjysy ınvestısıalanǵan damýshy elderdiń qatarynda Latyn Amerıkasynyń, Shyǵys Eýropanyń, Azıa men Afrıkanyń aldyńǵy qatarly memlekteteri bar.
Ulttyq qor aqshasy salynǵan korporatıvtik oblıgasıalar negizinen bank sektory, aýyl sharýashylyǵy, energetıka jáne telekomýnıkasıa salasyn qamtıdy.
Sondaı-aq Ulttyq qor el ishinde saqtalatyn altyn quımalar men syrtta saqtaýly turǵan altyn quımalarda jatyr.