مەملەكەت باسشىسى سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى جونىندە كەڭەس وتكىزدى، دەپ حابارلايدى اقوردا.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ توراعالىعىمەن الماتى قالاسىندا سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى جونىندە كەڭەس ءوتتى. جيىنعا پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باسشىلىعى، ۇكىمەت مۇشەلەرى، قالالار مەن وبلىستاردىڭ اكىمدەرى، سونداي-اق ايماقتارداعى توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتتەرىنىڭ جەتەكشىلەرى قاتىستى.
مەملەكەت باسشىسى ەل اۋماعىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىندە جەر سىلكىنىسى ءقاۋپى بار ەكەنىن ايتتى. سەيسمولوگيالىق ستانسيالار سوڭعى 5 جىلدا 45 مىڭنان استام ءدۇمپۋ جاعدايىن تىركەگەن. ونىڭ كوبى – تومەن بالدىق جەر سىلكىنىسى.
– ءبىراق، اشىعىن ايتۋ كەرەك، الماتىدا بولعان توتەنشە جاعداي كەزىندە ءتيىستى ورگاندار شۇعىل ارەكەت ەتۋگە تولىق دايىن بولعان جوق. ال قالا تۇرعىندارى نە ىستەرىن بىلمەي، ابدىراپ قالدى. دەگەنمەن بۇل جيىننىڭ باستى ماقساتى – سىن ايتۋ ەمەس، ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋ. مىسالى، جۇرتتىڭ كوپشىلىگىندە «توتەنشە جاعدايعا قاجەتتى چەمودان» دا جوق بولىپ شىقتى. ءتيىستى وقۋ-ۇيرەتۋ شارالارى مەكتەپتەن، ءتىپتى بالاباقشادان باستالۋى كەرەك. بۇرىن الماتىدا وسىنداي تاجىريبە بولعان. سونى قايتا جاڭعىرتۋ قاجەت. سەبەبى ءقازىر ازاماتتاردى توتەنشە جاعدايعا دايىنداۋ جۇيەسى تالاپقا ساي ەمەس. قۇزىرلى ورگاندار حالىققا جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە ءتيىس. وقۋ ورىندارىندا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە تۇراقتى جاتتىعۋ وتكىزىپ تۇرۋ قاجەت. بۇل – وتە ماڭىزدى. وسى جۇمىستى دەرەۋ قولعا الۋ كەرەك، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى ينفراقۇرىلىمداردىڭ حالىقتى ەۆاكۋاسيالاۋعا دايىندىعىنا جانە قۇلاقتاندىرۋ جۇيەسىنە قاتىستى ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋداردى.
– دابىل قوسىلمادى. بۇل دۇرىس شەشىم بولدى. ايتپەسە، قالادا دۇربەلەڭ تۋىندايتىن ەدى. ءبىراق حالىقتى باسقا بايلانىس ارنالارى ارقىلى حاباردار ەتۋ قاجەت بولاتىن. قۇلاقتاندىرۋ بىرنەشە نەگىزگى مىندەتتى شەشۋى كەرەك. ولاردىڭ قايسىسىن بۇرىن قولدانۋ كەرەكتىگى قاۋىپ-قاتەردىڭ اۋقىمىنا بايلانىستى. الايدا قولدانىستاعى الگوريتمدەردە بۇل ەسكەرىلمەيدى. قاتتى جەر سىلكىنىسى كەزىندە ادامداردى ءزىلزالانىڭ فيزيكالىق سيپاتتامالارى مەن ەپيسەنترى تۋرالى اقپارات قىزىقتىرمايدى. ولار تابيعات اپاتىنىڭ قانشالىقتى جويقىن ەكەنىن ونسىز دا سەزىندى. مۇنداي ساتتە، ەڭ باستىسى، تۇرعىنداردى ءارى قاراي قالاي ارەكەت ەتۋ جونىندەگى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى. ازاماتتار «ۇيگە ورالۋعا بولا ما؟»، «قايدان كومەك الۋعا بولادى؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ الۋى كەرەك. سوندىقتان قۇلاقتاندىرۋ جۇيەسىن قايتا قاراپ، ونى بارىنشا ناقتى قاجەتتىلىككە بەيىمدەۋ قاجەت. تەحنيكالىق قۇرالدار اقپاراتتىڭ ءار ادامعا ۋاقىتىلى جەتۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس. بۇل جولى SMS-حابارلامالار تىم كەش كەلدى. سونداي-اق ءدۇمپۋ كەزىندە بايبالام سالىپ، جالعان اقپارات تاراتقاندار بولدى. جۇرتتى ادەيى دۇرلىكتىرگەن ادامداردى زاڭعا سايكەس جازاعا تارتۋ قاجەت، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ جانە جويۋ جۇيەسىن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق تۇرعىدان جاراقتاندىرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن سىنعا الدى. بۇل سەيسميكالىق مونيتورينگ جەلىسىنە دە، سونداي-اق قۇتقارۋشىلاردى زاماناۋي قۇرال-جابدىقتارمەن، تەحنيكامەن جانە ارناۋلى كيىمدەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە دە قاتىستى.
– سەيسميكالىق باقىلاۋدى «ۇلتتىق سەيسمولوگيالىق باقىلاۋ جانە زەرتتەۋ عىلىمي ورتالىعى» جشس-نە قاراستى الماتى، شىمكەنت قالالارىنداعى جانە 12 وبلىستاعى 70 سەيسمولوگيالىق ستانسيا جۇرگىزەدى. ونىڭ التاۋى ىستەن شىققان. مامانداردىڭ ەسەبىنە سايكەس بۇكىل ەل بويىنشا قوسىمشا 285 سەيسمولوگيالىق ستانسيا ورناتۋ قاجەت. جويقىن جەر سىلكىنىسى كەزىندە مەملەكەتتىك ماتەريالدىق رەزەرۆتىڭ بولۋى جانە ونىڭ قولجەتىمدىلىگى ايرىقشا ماڭىزدى. كولىك بايلانىسىن جەدەل قالپىنا كەلتىرۋ جانە مەديسينالىق كومەك ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىگى دە شەشۋشى ءرول اتقارادى. اكىمدەر توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ، بارلىق ەلدى مەكەننىڭ وسىعان قاعاز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە دايىن ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە ءتيىس. وسى جەر سىلكىنىسىنەن ساباق الىپ، جىبەرىلگەن ولقىلىقتاردى تۇزەتۋ قاجەت، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت قۇرىلىس بارىسىندا سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى تولىق شەشىمىن تاپپاي وتىرعانىن ايتتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە، ءزىلزالا كەزىندەگى قاۋىپسىزدىك شارالارىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ قاجەت.
پرەزيدەنت الماتىنىڭ ازاماتتىق قورعانىس جۇيەسى جەر سىلكىنىسىنە دايىن بولماي شىققانىن، ال قۇزىرلى ورگاندار تابيعاتتىڭ بۇل سىناعىنان وتە الماعانىن اتاپ ءوتتى.
– 2021 جىلى جەتى مينيسترلىكتىڭ بىرلەسكەن بۇيرىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جونىندەگى شارالار كەشەنى بەكىتىلدى. باسقا دا مىندەتتەردى قوسا العاندا، بۇل قۇجاتتا الماتى قالاسى ءۇشىن جويقىن جەر سىلكىنىستەرى تۋرالى اۆتوماتتاندىرىلعان ەرتە حابارلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ كوزدەلگەن ەدى. ادەتتەگىدەي، بەرىلگەن ەسەپتە ءبارى دۇرىس. وسى ماقساتتارعا بولىنگەن قوماقتى قاراجات يگەرىلگەن، نىسانداردى قابىلداپ الۋ اكتىسىنە قول قويىلعان. باس پروكۋراتۋراعا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىمەن بىرلەسىپ، وسى ماسەلەمەن اينالىسۋدى جانە ءبىر ايدىڭ ىشىندە قاراجاتتىڭ قايدا جۇمسالعانىن، دابىل جۇيەسىنىڭ نەگە جۇمىس ىستەمەگەنىن انىقتاۋدى تاپسىرامىن. سوعان قاراعاندا، بۇكىل ەلىمىزدە وتكىزىلگەن 27 مىڭ سەيسميكالىق جاتتىعۋ مەن 2،5 مىڭ سەميناردىڭ دا تۇك پايداسى بولمادى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ سەيسمولوگيا سالاسىن دامىتۋدىڭ 2024-2028 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپارىن ازىرلەپ جاتقان ۇكىمەتكە سەيسميكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋدى تاپسىردى. سونىمەن قاتار پرەزيدەنت بۇل جۇمىستىڭ ناتيجەلەرىن باعالاۋدىڭ ناقتى ولشەمدەرىن ازىرلەۋدى جانە ءتيىستى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتتى.
– سەيسمولوگيالىق مونيتورينگ پەن جەر سىلكىنىسىن بولجاۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى جەتىلدىرۋ قاجەت. ازاماتتار العاشقى دۇمپۋگە دەيىن بىرنەشە سەكۋند بۇرىن Google سەرۆيسى ەسكەرتۋ جاساعانىن ايتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ جۇيەلەر بۇلاي ىستەي المادى. ءبىز ەلىمىزدە «سمارت-قالالار» قۇرۋعا نيەتتىمىز. ولاردى باسقارۋ جاڭا تەحنولوگيالارعا، سونىڭ ىشىندە جاساندى ينتەللەكت سالاسىنداعى سوڭعى جەتىستىكتەرگە نەگىزدەلۋى كەرەك. سوندىقتان الەم بويىنشا تيىمدىلىگى دالەلدەنگەن يننوۆاسيالىق شەشىمدەردى قولدانىسقا بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋ قاجەت. ۇكىمەت قىسقا مەرزىم ىشىندە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا قاتىستى وڭتايلى شەشىم شىعارۋى كەرەك. ارينە، سەيسميكالىق ءقاۋىپتى ايماقتا ورنالاسقان ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى قالا رەتىندە الماتىعا باسىمدىق بەرگەن ءجون. بىلىكتى سەيسمولوگتار مەن باسقا دا مامانداردى دايارلاۋعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت، – دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ پىكىرىنشە، الماتىدان بولەك، ەلىمىزدىڭ باسقا دا ايماقتارى جەر سىلكىنىسىنە دايىن بولۋعا جانە قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس.
– تۇرعىندار جينالاتىن جانە ولار ۋاقىتشا پانالايتىن ارنايى ورىنداردى تەكسەرۋ كەرەك. سونداي-اق ازاماتتاردى ءقاۋىپسىز جەرگە كوشىرۋ، زارداپ شەككەندەرگە جەدەل جاردەم بەرۋ، كوشپەلى ەمدەۋ ورىندارىن اشۋ جۇمىسىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ قاجەت. سونىمەن قاتار ماتەريالدىق رەزەرۆ جەتكىلىكتى بولۋعا ءتيىس. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە. اپات بولعان جاعدايدا باسقا ايماقتاردان قۇتقارۋ قىزمەتىن جەدەل جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
سونىمەن قاتار پرەزيدەنت عيماراتتار مەن نىسانداردىڭ سەيسميكالىق ورنىقتىلىعىن كۇشەيتۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ۇكىمەت پەن اكىمدىككە وسى ماسەلەنى زەردەلەپ، ءتيىستى شەشىم قابىلداۋ جونىندە تاپسىرما بەرىلدى.
– جالپى، تۇرعىنداردىڭ توتەنشە جاعدايعا دايىندىعىن قاعاز بەتىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە جاقسارتۋ قاجەت. نەگىزگى مىندەت – ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. توتەنشە جاعدايلار كەزىندە بارلىق سالالىق قۇرىلىم جەدەل ارەكەت ەتىپ، ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. دۇربەلەڭ مەن حاوسقا جول بەرمەي، جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، اپاتتىڭ اۋىر سالدارىن مۇمكىندىگىنشە جەڭىلدەتۋ ءۇشىن دۇرىس جانە ۋاقىتىلى ارەكەت ەتۋ ماڭىزدى.توتەنشە جاعدايلارعا ساقاداي ساي بولۋ – ۇكىمەت باستاعان مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ورتاق مىندەتى، – دەدى پرەزيدەنت.
توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنە ءوز قىزمەتىن سىني تۇرعىدان قايتا تارازىلاۋ مىندەتى جۇكتەلدى. مەملەكەت باسشىسى مينيستر سىرىم ءشارىپحانوۆتىڭ اتالعان سالا مامانى رەتىندە تەوريالىق ءبىلىمى بار ەكەنىن، ءبىراق ناقتى ىسكە كەلگەندە جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى كورىنبەي جاتقانىن ايتتى.
– قازىرگى جۇمىستى كوڭىلدەن شىعادى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. مينيستر ءشارىپحانوۆقا ەسكەرتەمىن. ەگەر ءسىز ءوز جۇمىسىڭىزدى اۋىر سانايتىن بولساڭىز، اشىعىن ايتىڭىز، عىلىمي-وقىتۋشىلىق قىزمەتىڭىزگە قايتارامىز. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. قازىرگى احۋال وتە كۇردەلى جانە جاۋاپتى، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان ءبارىمىز جيناقى، ۇقىپتى جانە بەلسەندى بولۋىمىز قاجەت. باسقا جول جوق. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى بۇگىن ايتىلعان بارلىق ماسەلەنى باقىلاۋدا ۇستايدى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ جيىنداعى ءسوزىن قورىتىندىلاي كەلە، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا ۇندەۋ جاسادى.
– سابىر ساقتاڭىزدار جانە ءار نارسەگە بايىپپەن قاراڭىزدار. دۇربەلەڭگە سالىنىپ، ءتۇرلى قاۋەسەت پەن جالعان اقپاراتتى قاساقانا تاراتاتىن ارانداتۋشىلار مەن جاۋاپسىز ادامداردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتپەڭىزدەر. ناعىز الماتىلىقتار ءارقاشان اقىل-پاراساتىمەن جانە ۇستامدىلىعىمەن ەرەكشەلەنگەن. ەل باسشىلىعى سىزدەردىڭ قاۋىپسىزدىكتەرىڭىزدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايدى. وعان كۇمان بولماسىن. الماتىلىقتاردىڭ تالاپ-تىلەگى ءاردايىم ءبىزدىڭ باستى نازارىمىزدا، – دەدى پرەزيدەنت.
سونىمەن قاتار جيىندا توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى سىرىم ءشارىپحانوۆ پەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ەربولات دوسايەۆ ءسوز سويلەدى.
