ءقازىر الەم بويىنشا حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگى قالاعا كوشىپ، اۋىلداعى تۇرعىنداردىڭ سانى ازايۋ ءۇردىسى بايقالادى. بۇۇ بولجامىنا سايكەس، 30 جىلدان كەيىن الەم حالقىنىڭ 6،2 ميللياردتان استامى قالاعا شوعىرلانادى. بۇل دەگەنىڭىز، جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ جالپى ۇلەسىنىڭ 66 پايىزىن قۇرايدى.
الەمدەگى ۋربانيزاسيانىڭ نەگىزگى ترەندتەرى
ۋربانيزاسيانىڭ مەملەكەت ءۇشىن ءرولىن تۇسىنۋدەگى ەڭ ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ العاشقىسى – ونىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمدى ەداۋىر ىنتالاندىرۋىندا. اتاقتى الەۋمەتتانۋشى، جاھاندانۋ ءۇردىسىن زەرتتەۋشى عالىم ساسكيا ساسسەننىڭ ايتۋىنشا، ۋربانيزاسيا مەن ءجىو اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار. ەكىنشىدەن، كەز-كەلگەن مەملەكەتتەگى قالا حالقىنىڭ سانى 5%-عا ارتقان سايىن جان باسىنا شاققانداعى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ ءوسىمى 10%-عا ءوسىپ وتىرادى. سونىمەن قاتار، بولاشاقتا الەم ەكونوميكالارى ەمەس، ءىرى قالالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك ارتا تۇسەدى دەپ جوسپارلانۋدا. ءۇشىنشى فاكتوردى ايتاتىن بولساق، دامىعان ەلدەردە حالىقتىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى قالالاردا تۇرادى: ۇلىبريتانياداعى ۋرباندالۋ كورسەتكىشى 83%، اقش-تا – 82%، فرانسيادا – 79%، گەرمانيادا – 75%-دى قۇراپ وتىر. اتاقتى “كليماتتىڭ جاڭا ەكونوميكاسى” اتتى باياندامانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، توكيو قالاسىنىڭ ءجىو-ى يسپانيانىڭ جىو-نەن اسادى، ءدال سول سياقتى لوندوننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى شۆەسيانىكىنەن وزىپ تۇر. بۇۇ وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، 2030 جىلعا قاراي بار بولعانى 600 قالاعا الەمجىڭ ءجىو ءوسىمىنىڭ 60% تيەسىلى بولادى. دەگەنمەن، بۇنداعى نەگىزى قوزعاۋشى كۇشتەر دامۋشى ەلدەردىڭ قالالارىنا، قالالىق اگلومەراسيالارى قۇرايتىن بولادى (جۇڭگو، افريكا، ازيا).
قازاقستانداعى ۋربانيزاسيا ءۇردىسى
بيىلعى جولداۋدا قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى اۋماقتىق-كەڭىستىكتىك دامۋىنىڭ بولجامدى سحەماسىن ازىرلەۋ تاپسىرىلدى. بۇل ەلىمىزدەگى ۋربانيزاسيانىڭ جاڭا كارتاسىنا اينالاتىنى انىق. استانا مەن الماتىنىڭ قاتارىنا شىمكەنتتىڭ قوسىلۋى، ىشكى ميگراسيانى رەتتەۋگە قاتىستى ارەكەتتەر – ۋربانيزاسياعا قاتىستى تىڭ ۇستانىمنىڭ قالىپتاسقانىن كورسەتەدى. ءبىراق، بۇل باعىتتا بىرنەشە كەدەرگىلەر بار. ولار: ەلىمىزدەگى ءىرى قالالاردىڭ ينفراقۇرىلىمى كاسىپورىندار مەن تۇرعىندار سانىنىڭ جەدەل ءوسىپ كەلە جاتقان قارقىنىنا ىلەسە الماۋى مەن حالىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە ساي كەلمەۋى ءھام بولاشاعى جوق اۋىلدار سانىنىڭ كوبەيۋى. وسى ورايدا «ۋربانيزاسيا قازىرگى جاعدايدا نەسىمەن ماڭىزدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇل پروسەستىڭ حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدا قانشالىقتى ماڭىزدىلىعى بار؟
ۋربانيزاسياعا قاتىستى باعدارلامالار مەن ارەكەتتەر
جالپى ەلىمىزدە ۋربانيزاسياعا قاتىستى باستامالار بۇرىن دا كوتەرىلگەن. اتاپ ايتار بولساق، پرەزيدەنتتىڭ 2014 جىلعى «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا قازاقستانداعى قالا حالقىن 70%-عا جەتكىزۋ ماقساتى العا قويىلعان. ودان بولەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىندا بەلگىلەنگەن جەتى رەفورمانىڭ بىرىندە “قۋاتتى ايماقتار مەن ۋربانيزاسيا” اتتى ارنايى جوسپار بار. وسى رەفورمادا كورسەتىلگەندەي، ەلدەگى ۋربانيزاسيانىڭ قارقىنى مەن قالالاردى دامىتۋ ەلدىڭ تۇتاستاي دامۋى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ ماڭىزدى فاكتورلارى بولىپ تابىلادى.
“قۋاتتى ايماقتار مەن ۋربانيزاسيا”– بۇل ءار ايماقتىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا وزدىگىنەن دامۋىن ىنتالاندىرۋ جانە تۇرعىلىقتى جەرىنە قاراماستان ءومىر ساپاسىنىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ العىشارتى. بۇل سالاداعى رەفورمالار الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتاردى جانە ايماقتار اراسىنداعى ديسبالانستى ازايتۋ ماقساتىندا تەك ءىرى قالالاردى قامتىپ قانا قويماي، مونوقالا ستاتۋسىن يەلەنگەن ەلدى مەكەندەرگە دە قاتىستى بولادى.
ەلدەگى ۋربانيزاسيانىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى
جوعارىدا اتالعان شارالارعا قاراماستان، ەلدەگى ۋربانيزاسيا ناۋقانى ءتيىستى ناتيجەلەردى بەرە الماي كەلەدى. قازاقستانداعى ۋرباندالۋ ءالى تومەن دەڭگەيدە قالۋدا: 2014 جىلى الەمدىك ۋربانيزاسيا كورسەتكىشى بويىنشا قازاقستان 228 ەلدىڭ ىشىندە 140-پوزيسياعا جايعاستى.
قازاقستاننىڭ كونتەكستىنە كەلەتىن بولساق، استانا مەن الماتى ەلىمىزدەگى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 30 پايىزدان استامىن قامتاماسىز ەتىپ، دونور، ياعني بيۋدجەتكە اقشا قۇياتىن قالالار بولىپ وتىر. بۇل تىزىمگە بيىل رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا ستاتۋسىن العان شىمكەنت تە قوسىلۋى ابدەن ىقتيمال. وزگە الەم ەلدەرىندەگىدەي، بىزدە دە اۋىل مەن قالا حالقىنىڭ اراسىنداعى ءومىر ساپاسى جانە تابىس دەڭگەيىندەگى ايىرماشىلىقتار ايقىن بايقالادى. بۇل ايىرماشىلىقتىڭ ءالى دە ۇلعايۋ ىقتيمالدىعى بار: اۋىلداعى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ تومەن بولۋى، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ جەتىك دامىماۋى، اۋىلداعى وندىرۋشىلەر ءۇشىن وبلىس ورتالىقتارىنداعى نەگىزگى تۇتىنۋ نارىعىنان الىس ورنالاسۋى جانە دە كليماتتىق جاعدايلار سەبەپ بولۋدا. وسى ورايدا، قازاقستان ءۇشىن حالىقتى قالالارعا كوشۋىن ىنتالاندىرۋ مەن قالالاردى دامىتۋ وزەكتىلىگى تۋىنداپ وتىر.
قازىرگى كەزدە قازاقستان حالقىنىڭ 57 پروسەنتى قالادا شوعىرلانعان. ەلىمىزدىڭ ءجىو-نىڭ 95 پروسەنتىن قالا وندىرەتىن بولسا، نەبارى 5%-ى اۋىلعا تيەسىلى. بۇل – ەلىمىز ءۇشىن اۋقىمدى ۋربانيزاسيانىڭ قاجەتتىلىگىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر كورسەتكىش. ميلليون تۇرعىنى بار جانە ودان اسىپ كەتەتىن ءۇش قالا قارقىندى “رەسيپيەنتكە”، ياعني قابىلداۋشىعا اينالۋدا: سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا الماتىدا حالىق سانى 1 900 000-عا جۋىقتاسا، استانادا 1 047 000 ادام، شىمكەنتتە 1 005 000 تۇرعىن تۇرادى.
ەلدەگى سوڭعى 10 جىل ىشىندەگى ۋربانيزاسيانى تالدايتىن بولساق، قالا مەن اۋىل حالقىنىڭ ۇلەسى جالپىلاما جانە وڭىرلىك دەڭگەيدى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. 2009 جىلعا قاراعاندا قالا حالقىنىڭ سانى 4،4 پروسەنتكە ارتتى. وڭىرلەردىڭ كورسەتكىشىمەن الاتىن بولساق، ۋربانيزاسيا ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وبلىسىندا ءجۇردى، تەك ءبىراز بولىگىندە عانا قالا حالقىنىڭ ازايۋى بايقالادى.
ەلىمىزدىڭ كەي ايماقتارى ۋرباندالۋى بويىنشا رەسپۋبليكالىق ورتا كورسەتكىشتەن تومەن ناتيجەلەردى كورسەتۋدە. 2018 جىلدىڭ 1-شىلدەسىندەگى دەرەككە سۇيەنسەك، ەڭ از ۋرباندالعان ءوڭىر – جاقىندا قۇرىلعان تۇركىستان وبلىسى (قالا حالقىنىڭ سانى 19،5%.-دى قۇرايدى). سونداي-اق، ۋرباندالۋ كورسەتكىشى تومەن وڭىرلەرگە الماتى وبلىسىن (قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 22،7%)، جامبىل وبلىسىن (39،7%) جانە ماڭعىستاۋ وبلىسىن (40،5%) جاتقىزۋعا بولادى. وسى ورايدا، قالا حالقىنىڭ ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قازاقستانعا وڭتايلى جانە قولايلى ۋربانيزاسيا مودەلىن ازىرلەۋدىڭ ماڭىزى ارتا بەرمەك. جوعارىدا اتالعان باعدارلاما اياسىندا ءبىرقاتار فاكتورلار ەسكەرىلۋى قاجەت.
قورىتىندى
ۋربانيزاسيا قازاقستان ءۇشىن ءسوزسىز ادامي كاپيتال مەن ءال-اۋقاتتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋشى قۇرالداردىڭ ءبىرى. ۋرباندالعان ورتادا قالاعا ءتان وزىندىك ەرەكشە مادەنيەت قالىپتاسادى، حالىقتىڭ الەۋەتىن دامىتۋعا بارلىق جاعداي جاسالادى جانە جاڭا تەحنولوگيالارعا، جاڭا كاسiپ تۇرلەرىنە بەيىمدەلۋ تەز جۇرەدى. سوندىقتان دامىعان ەلدەردەگىدەي وراسان زور وندىرىستىك قۋات، اقپاراتتىق، يننوۆاسيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەت شوعىرلانعان مەگاپوليستەر مەملەكەتتىك بايلىقتىڭ نەگىزگى ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ قازاقستان ءۇشىن دە ماڭىزدى. وسى ورايدا، ءبىزدىڭ ەلدى ساپالى ۋربانيزاسيانى جۇرگىزۋگە اسا ءمان بەرۋىمىز قاجەت:
بىرىنشىدەن، قالالار قۇرىلىسى مەن ەلدى مەكەندەردى دامىتۋ بارىسىندا ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرۋ قاجەت. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جانە جايلىلىعىن بارلىعىنان جوعارى قويۋ. ول ءۇشىن بارشا قالا تۇرعىندارىنا تيەسىلى قالالىق تىركەۋگە تۇرۋدى جەڭىلدەتۋ، الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ قاجەت.
ەكىنشىدەن، قالالار قۇرىلىمىن وڭتايلاندىرىپ، عىلىمدى دامىتۋعا بارشا قالالىق رەسۋرستاردى جۇمىلدىرۋ. ءىرى ەلدى مەكەندەردەگى قۇرىلىسقا ارنالعان جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا پايدالانىلاتىن جەرلەردى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ قاجەتتىلىگى دە بار.
باستىسى، پرەزيدەنت جۇكتەگەن مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جالعان ۋربانيزاسياعا، ياعني تەك قالالىق تەرريتوريالاردى ۇلكەن كولەمدە كەڭەيتىپ، ونى بوس قالدىرۋعا جول بەرمەۋ. ۇكىمەت تاراپىنان اگلومەراسيالار قۇرۋدا تولىقتاي باقىلاۋدىڭ بولۋى قاجەت.
يساتاي مينۋاروۆ، سوسيولوگ
