TMD Syrtqy ister mınıstrleri keńesiniń otyrysynda Astana, Almaty, Qaraǵandy «1941-1945 jj. Eńbek dańqy qalasy» qurmetti ataǵyn berý týraly sheshim kelisildi, dep habarlaıdy Bul týraly SİM habarlady.

Kezdesýde Qazaqstan premer-mınıstriniń orynbasary – syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileý TMD uıymyn odan ári damytýǵa baǵyttalǵan birqatar usynysty ortaǵa saldy. Osy turǵyda Qazaqstan bastamalaryn júzege asyrýda Dostastyq boıynsha seriktesterdiń qoldaýy erekshe atalyp ótti.

«Elimizdiń usynysy boıynsha búgingi tańda Volontórler forýmy, Dostastyq jármeńkesi, TMD Akademıalyq astanasy jáne basqa da kóptegen joba birlesken kúsh-jigerdiń arqasynda iske asyrylyp jatyr nemese jaqyn bolashaqta ótkizýge josparlanǵan», – dep málimdedi syrtqy ister mınıstri.

Jeńistiń 80 jyldyǵy qarsańynda TMD elderiniń birqatar qalasyna, sonyń ishinde Astana, Almaty, Qaraǵandy jáne basqa da qalalarǵa «1941-1945 jj. Eńbek dańqy qalasy» qurmetti ataǵyn berý týraly sheshim kelisildi.

Syrtqy ister mınıstrleri keńesiniń kelesi otyrysy 2025 jylǵy qazan aıynda TMD Memleket basshylary samıti qarsańynda Dýshanbe qalasynda ótedi.

Esirtkige qarsy ortaq strategıa, terorızm, separatızm,  ekstremızm sıaqty qaýipti qubylystarmen birlesip kúresý,  energetıka salasyndaǵy yntymaqtastyq, aqparattyq qaýipsizdik, tatý kórshilik, aýyzsý qaýipsizdigi, qorshaǵan ortany  birlesip qorǵaý. Astanadaǵy Shanhaı yntymaqtastyq uıymy samıtiniń praktıkalyq qyryn bir sóılemmen osylaı túıindeýge bolady. Munyń bári, aınalyp kelgende, eldegi turaqtylyqqa tutqa bolatyn ózekti máseleler.

SHYU Astana samıtin Qytaı men Reseıge kiriptar elderdiń basshylary jınalatyn kezekshi jıyndardyń biri retinde sıpattaýshylar samıtte qol qoıylǵan 25 qujattyń ishinde biz ataǵan máseleler boıynsha ýaǵdalastyqtar qaıta ózektendirilgenin nazarǵa ala bermeıdi.
 Esirtki saýdasy bir eldiń ishinde ǵana júretin tuıyqtalǵan naryq emes. Mańaıdaǵy elderdiń ishki turaqtylyǵy qanshalyqty osal bolsa, irgeles elderdiń ózara tatýlyǵy qanshalyqty álsiz bolsa, esirtkiniń transulttyq saýdasy soǵurlym órshı bermek.  Bir shetinde Aýǵanstan turǵan Ortalyq Azıa úshin bul másele erekshe mańyzdy bolatyny sodan.
Shanhaı ondyǵynyń aıasynda terrorzım men separatızmge qarsy yntymaqtastyq ornatý osy turǵydan mańyzdy. Qazaqstandaǵy separatızmniń qateri týraly oılansaq, esimizge eldiń tutas bir óńirlerin Reseıdiń sýbektisi etýge qushtar ylańshylardyń sottalyp jatatyny túsedi. Shanhaı uıymyndaǵy áriptes retinde Máskeýmen arada osyndaı kelisiminiń bolǵany da biraz iste erkinirek áreket etýge jol ashady. 
Reseıdiń Ózbekstan men Qazaqstanǵa gaz odaǵyn qurýdy usynyp júrgenine de biraz boldy. Al Qazaqstan eldiń shyǵysy men soltústigine  Omby men Orynbordan gaz tartý úshin Qytaıdy da oıynǵa qosý qajet degen ustanymda otyr. Onyń qısyny mynandaı, Qazaqstan Reseıden alǵan gazdyń bir bóligin ońtústiktegi gazdy Qytaıǵa jiberý arqyly óteıdi. Esesine Reseı Qytaı aldyndaǵy gaz mindettemesin oryndaýda tasymal shyǵynyn qysqartady. Mundaı júıe Reseı gazyna jalǵanǵan Qazaqstannyń eldi mekenderi aı men kúnniń amanynda kógildir otynsyz qalmaýyna kepildik bolady. Osy turǵydan alǵanda SHYU aıasyndaǵy energetıkalyq yntymaqtastyq Qazaqstannyń soltústigi men shyǵysyn gazdandyrýda mańyzdy ról atqarmaq.
«Ózbekstan reseılik «Rosatom» kompanıasymen birge Shardara sý qoımasynan jaqyn jerde atom elektr stansasyn salýǵa kirisip ketti. Al Qazaqstan bıyl kúzde AES salý máselesi boıynsha jalpyulttyq referendým ótkizbekshi. AES tehnologıasy SHYU-daǵy taǵy bir oıynshy – Qytaıda da bar. Qazaqstanda AES salýǵa áleýetti resmı venderlerdiń ishinde Fransıa, Ońtústik Koreıa, Reseımen birge Qytaı da bar. AQSH-tyń AES salasyndaǵy tehnologıasy da Qazaqstan tarapynan muqıat zerttelip jatyr. Ázirshe bizde salynýy múmkin AES Balqashtyń irgesindegi Úlken kentinen boı kóteredi dep kózdelip otyr. AES salysatyn eli retinde Qytaı men Reseıdiń biri bolsa, Beıjińniń transshekaralyq İle ózeni quıatyn Balqashtyń boıynsha AES salýymyzǵa kelisim berýi ońaılaıdy. Al Ońtústik Koreıa, Fransıa, AQSH tehnologıasy tańdalsa, dıplomatıalyq dıalog qajet bolatyny sózsiz. SHYU aıasyndaǵy energetıkalyq yntymaq osy turǵydan qajet dúnıe.
Astana samıtiniń «SHYU+» formatyndaǵy kezdesýinde sóz sóılegen Birikken Ulttar uıymynyń bas hatshysy Antonıý Gýtterısh jasandy zeıinniń qateri týraly biraz oı aıtty. Bul tehnologıa boıynsha álemde kósh bastap turǵan elderdiń aldyńǵy qatarynda SHYU-ǵa múshe Qytaı men Úndistan bar. 
Shyǵystaný ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, qytaıtanýshy Oljas Beısenbaev osy eki eldiń tehnologıasyn paıdalana otyryp, ınternet alaıaqtyq, onlaın qarjy pıramıdalary  sıaqty kıber qylmystardy tejeýge bolatynyn aıtady. 
İT-sarapyshlar sýperkompúter tehnologıasyn tıisti deńgeıde meńgermegen elder ozyq elderdiń aldynda sıfrlyq egemendigin joǵaltýy múmkin ekenin aıtyp júr. Oljas Beısenbaev SHYU alańyn paıdalanyp, sýperkompúter ǵylymyn jetildirýge bolatynyn aıtady. 

«Keıbir halyqaralyq saraptamalarda sıfrlyq egemendik týraly aıtyla bastady. 2023 jyly kıberqylmystyń kesirinen búkil álemde 5 mıllıard dollardaı shyǵyn kelgen deıtin derekter bar. Biz ózimizdiń kıber keńistigimizdi  qorǵaý jaıynda oılanýymyz kerek. SHYU aıasyndaǵy kıberqaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyqty burynǵydan da mańyzdy etedi», - deıdi qytaıtanýshy.

Sondaı-aq, ol «SHYU aıasyndaǵy ýaǵdalastyqtardy paıdalanyp óz mamandarymyzdy Qytaı men qosa Úndistanǵa ǵylymı taǵylymdamadan ótkizýge bolatynyn eske salady. 

«Spýtnık, robot tehnologıalarynda, sýperkompúter baǵyttarynda Qytaıdyń kósh basynda turǵanyn bilemiz. Úndistan da İT-tehnologıa aldyńǵy orynda. Sondyqtan osy salalarda ózara bilim bólisýmiz qajet. Munyń bári óz ishimizdegi sıfrlyq teńsizdikti azaıtýǵa septigin tıgizedi. Óıtkeni Astana, Almaty, Shymkent qalalaryndaǵy sıfrlandyrý deńgeıin qıyrdaǵy aýyldardyń jaǵdaıymen salystyrýǵa kelmeıdi. SHYU aıasyndaǵy ýaǵdalastyqtardy pysyqtaǵan kezde ásirese shekaralyq aımaqtardy sıfrlandyrý máselesin alǵa shyǵaryp otyrý kerek», - deıdi shyǵystanýshy.

Ǵalym aıtqan baǵyttardyń bárin SHYU aıasyndaǵy aqparattyq qaýipsizdik sharalary arqyly iske asyrýdyń múmkindigi bar. 
Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstrliginiń málimeti boıynsha, Qazaqstandaǵy sý qorynyń 46 paıyzy transshekaralyq ózender arqyly kórshiles elderden kiredi. Al  bizben sý bólisip otyrǵan kórshiles elderdiń bári SHYU aıasyndaǵy áriptes memleketter. Astana samıtinde qol qoıylǵan 25 qujattyń ishinde aýyz sý qaýipsizdigine jeke qujattyń arnalýy osy turǵydan mańyzdy. 
Mysaly, Ertis máselesine kelgende Beıjiń ózen ortasyndaǵy Qazaqstanmen de, aıaǵyndaǵy Reseımen de jeke-jeke kelisýdi jón kóredi.  Mundaı tásil tıimsiz bolyp jatqan jaǵdaıda SHYU aıasyndaǵy dıalogqa shaqyrý oryndy bolýy múmkin. 
Baýyrlas elder sanalatyn Ózbekstan men Qyrǵyzstannan da sý alý muqıat dıplomatıany qajet etip otyr. Shekaraaralyq sý arnalary men halyqaralyq kólderdi qorǵaý jáne paıdalaný jónindegi Helsınkı konvensıasyn Tashkent qabyldaǵanymen, Bishkek áli moıyndamaǵan. Qazirgi ekonomıkalyq tetikter sý dıplomatıasyna jaramsyz bolǵan jaǵdaıda SHYU aıasyndaǵy ýaǵdalastyqtardy alǵa shyǵarýǵa bolady. 
SHYU aıasynda  ekologıalyq problemalardy birlesip sheshýdiń de bizge berer tusy kóp. Óıtkeni álemdegi qorshaǵan ortany eń kóp lastaıtyn ekonomıkanyń biri – Qytaı naryǵy irgemizde tur. Al Ózbekstanmen Araldy qutqarý baǵytyndaǵy yqpaldastyqtyń jan-jaqty qujattalyp, qattalǵany mańyzdy. Bizdiń eldiń aýmaǵynda Reseıdiń zymyran qaldyqtary qulaıtynyn eskersek, bul máseleni Máskeýmen SHYU aıasynda da qozǵaýǵa da múmkindik bar.
SHYU-nyń Astana samıti Qazaqstannyń ózine ne úshin qajet boldy  degen suraqqa osylaı jaýap berýge bolady. 
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy 1996 jyly «Shanhaı bestigi» retinde qurylsa, 2001 jyly SHYU retinde jasaqtaldy. Al keshegi Astana samıtinde múshe memleketterdiń sany 10 ǵa jetti. Olar: Qazaqstan, Úndistan, Iran, Qytaı, Qyrǵyzstan, Pákistan, Reseı, Tájikstan, Ózbekstan jáne Belarýs.
Byltyr uıymǵa Bahreın, Kýveıt, Maldıv araldary, Mánma jáne Birikken Arab Ámirlikteri dıalog seriktesteri retinde qosylsa, bıyl Qatar ámiri mártebeli meıman retinde qatysty. Demek, uıym arab álemimen de etene aralasa bastady. 

«2021 jyly SHYU músheleriniń jıyntyq JİÓ shamamen 23,3 trln dollarǵa jetti, bul álemdik JİÓ-niń shamamen 25 paıyzyn quraıdy, bul 2001 jyly qurylǵannan 13 ese kóp. SHYU músheleriniń jalpy syrtqy saýdasy 2021 jylǵy jaǵdaı boıynsha 6,6 trln dollardy qurady, bul 20 jyl burynǵydan 100 ese kóp», - deıdi qytaıtanýshy Oljas Beısenbaev. 

Qazaqstannyń uıymnyń samıterinde ekonomıkalyq máselelerdi de kún tártibine shyǵarýǵa jıi bastama kóterýinde osyndaı da sebep bar.

Budan bólek Qazaqstan qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń sarapshysy Damır Belgibaev Astana deklarasıasy jalpy SHYU damýyna óziniń aıtarlyqtaı úlesi baryn aıtty.

«Shanhaı yntymaqtastyq uıymy quramyndaǵy memleketter sany ósip, uıymnyń aýmaǵy keńeıip keledi, ıaǵnı álemdik uıym retinde tanylyp keledi degen sóz. Astana ótip jatqan samıtke BUU Bas hatshysynyń kelýi Qazaqstannyń álemdik arenadaǵy bedeliniń kórinisi dep bilem. Meniń oıymsha, onyń sapary álemdegi eleýli problemalardy birigip sheshýdiń joldaryn tabýǵa arnalǵan. Jalpy uıymnyń abyroıy men damýyna búgingi Astana deklarasıasynyń da yqpaly bolady. Qazaqstan atalǵan uıymǵa tóraǵalyǵy barysynda bir jyl ishinde 150-den astam is-shara uıymdastyryp, aýqymdy jumys atqaryldy. SHYU-da sharttyq baza 60 jańa qujatpen tolyqty. Sonyń arasynda ekonomıkalyq, mádenı, ekologıalyq qaýipsizdik, kólik, tehnologıa salasyndaǵy taqyryptar qamtyldy. Bul óńirler arasyndaǵy turaqtylyq pen ózara tıimdi qarym-qatynasty keńeıtýge óziniń aıtarlyqtaı úlesin tıgizedi», - deıdi Damır Belgibaev.

SHYU-nyń Astana deklarasıasy - turaqtylyq pen tynyshtyqtyń kepili bolyp otyr deıdi sarapshy mamandar.

«Turaqtylyq, qaýipsizdik salasynda qabyldanǵan sheshimder bular memleketimizge qaýip tóndiretin túrli qaqtyǵystardyń aldyn alý. Iaǵnı osy uıymǵa múshe memleketter birlese jumys isteı otyryp, shekaralyq aımaqtaǵy, memlekettiń ishindegi, geografıalyq eýrazıalyq óńirdegi turaqtylyqty qamtamassyz etedi», - deıdi Qazaqstan qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń taǵy bir sarapshysy Baýyrjan Serikbaev.

Qorytyndylaı aıtatatyn bolsaq, Astanada ótken SHYU joǵary deńgeıde ótken halyqaralyq sharalardyń biri boldy deýge tolyq negiz bar. Onyń ústine samıtke BUU Bas hatshysynyń qatysýy uıymnyń yqpaly men bedelin arttyra tústi.